Ludomir Mączka dwa swoje listy – pisane 1 i 27 kwietnia 1994 roku z Toronto do Wojciecha Jacobsona, który w tym czasie płynął Concordią z Jokohamy w kierunku Wyspy Wielkanocnej – zaczął mniej więcej tak samo: od zacytowania dwóch wierszy.
Duże musiały wywrzeć na nim wrażenie, skoro przytoczył je dwukrotnie, a za drugim razem jeden z wersów opatrzył nawet komentarzem. Najciekawsze było to, że Ludomir wiersze, których autorem był chiński poeta Bai Juyi, żyjący na przełomie VIII i IX wieku naszej ery, cytował po hiszpańsku.
Pierwsze strony listów Ludomira Mączki do Wojciecha Jacobsona, pisanych z Toronto 1 i 27 kwietnia 1994 r.
List drugi zaczynał się tak:
Toronto, 27.04 [1994]
Wojtek!
Na początek coś dla Starszych Panów. Przysłała mi Irena Karpowicz (z Hiszp.)
Mirándome en el espejo de lago,
No veo mejillas sonrosadas,
Sino mi cabellera blanca (ja już nawet bez)
¿Dónde está el joven de antaño?
¿Para qué enturbiar las aguas?
i
Noche avanzada – Cobija fría,
Solitaria, ella no concilia el sueño,
Se ha extinguido el incienso,
Y las lágrimas se han congelado en el pañuelo.
No apaga la lámpara en toda la noche,
para no perder la compañía de su propia sombra.
Bai Juyi. To z chińskiego, z okresu dynastii Tang (618-907).
Poza tym to jakoś leci. […]
Listy Mączki to jednocześnie kopalnia informacji i plątanina zagadek, bo Ludomir, pisząc do znajomych (najczęściej do Wojciecha Jacobsona i do siostry), którzy znali realia i osoby, ludzi ukrywał za inicjałami, a miejsca – za pierwszymi literami z kropką. Rozplątywaniem tego od wielu lat zajmuje się Zenon Szostak, twórca i redaktor Zeszytów Żeglarskich, który listy Ludomira utrwala w druku i z detektywistyczną dokładnością opatruje przypisami i komentarzami, bez których treść główna często byłaby niemożliwa do zrozumienia dla postronnych Czytelników.
Spotkałem się z Wojtkiem Jacobsonem tuż po tym, jak odkrył te dwa listy w swoim archiwum. Zenek ich jeszcze nie widział, postanowiłem więc – za jego zgodą – mu pomóc. Odcyfrowałem je z niemałym trudem i przepisałem, a później zająłem się egzegezą.
Etap pierwszy. Informacje Wojtka:
Irena Karpowicz mieszkała w Szwecji, ale rezydowała też w Hiszpanii, w Alicante. Karpowicz to jej panieńskie nazwisko, po mężu – Balcerkiewicz. Balcerkiewiczowie mieli w Polsce jacht, Krzyż Południa, znany w środowiskowej gwarze jako „Majtki Blaszane”. Ludek miał popłynąć z nimi, jako skipper, do USA w końcu lat 1960. Nie popłynął, bo trafiła mu się Zambia (1969). Tymczasem Balcerkiewiczowie dopłynęli tylko do Szwecji i tam zostali. Później się rozwiedli. Irena była architektką, miała córkę Ewę, która zmarła w Szwecji (Göteborg) w r. 2007. Irena zmarła krótko po niej (2008?). Znaliśmy ją osobiście: odwiedzała nas kiedyś w Szczecinie razem ze swoją znajomą Szwedką.
Irena miała cały czas kontakt z Ludkiem. Po Zambii Ludek pojechał do Szwecji, do Ireny, szukając jachtu do kupienia. Nie znalazł. W Polsce kupił Marię.
W czasie rejsu Ludka Irena spotkała go dwukrotnie. Raz na Teneryfie (1973), gdzie była ze szwedzką grupą. Fundnęła nam wtedy wycieczkę na Pico de Teide. Potem w Durbanie (1979), gdzie Ludek i Jurek Boehm stali długo Marią. W czasie stanu wojennego Ludek wysyłał całą korespondencję do niej do Szwecji, a ona robiła kopie i oryginały wysyłała do Polski. Głównie do siostry Ludka i do mnie.
Po roku 1990 Ludek odwiedzał Irenę w Alicante. Irena wiedziała, że Ludek lubi język hiszpański i że czytuje poezję, dlatego podesłała mu te wiersze chińskie po hiszpańsku. Ludek pisze o wymianie kulturalnej: on do Ireny wysłał wiersz portugalski, w rewanżu otrzymał dwa chińskie. Był to rok 1994, kiedy byłem na Tahiti, a potem na Wyspie Wielkanocnej.
Etap drugi. Bai Juyi w liście Ludomira.
Filologiczny przekład z języka hiszpańskiego[1] na polski dał rezultat następujący:
Mirándome en el espejo de lago,
No veo mejillas sonrosadas,
Sino mi cabellera blanca
¿Dónde está el joven de antaño?
¿Para qué enturbiar las aguas?
Patrzę na siebie w lustrze jeziora,
Nie widzę różanych policzków,
Tylko me białe włosy.
Gdzież jest młodzieniec z przeszłości?
Po co zmącać wody?
To właśnie przy „Sino mi cabellera blanca” ([widzę] tylko me białe włosy) Ludomir dopisał „ja już nawet bez”. Nie bez powodu zaczął list od stwierdzenia „coś dla Starszych Panów”.
Noche avanzada – Cobija fría,
Solitaria, ella no concilia el sueño,
Se ha extinguido el incienso,
Y las lágrimas se han congelado en el pañuelo.
No apaga la lámpara en toda la noche,
para no perder la compañía de su propia sombra.
Późna noc – zimny koc,
Samotna, nie może zasnąć,
Wypaliło się kadzidło
I łzy zamarzły na chusteczce.
Nie gasi lampy przez całą noc,
by nie stracić towarzystwa własnego cienia.
Życiorys Bai Juyi (772-846), wysokiego urzędnika i poety z czasów dynastii Tang (618-907) – złotej ery chińskiej poezji, łatwo wyśledzić w Internecie. Był jednym z najważniejszych twórców swoich czasów: uważał, że poezja powinna opisywać rzeczywistość. Krytycy podkreślają, że pisał językiem jednocześnie prostym i eleganckim, a w jego utworach brzmią echa poezji ludowej. Napisał blisko trzy tysiące wierszy, które do dziś są czytane, wydawane drukiem i powielane w Sieci.
Wiersze cytowane przez Ludomira są rzeczywiście zadziwiająco proste i głębokie.
Pierwszy jest refleksją nad przemijaniem, bezlitosnym działaniem czasu i bezpowrotnie utraconą młodością. Emocjonalna glosa Ludomira jest dowodem, że te przemyślenia są mu bliskie, że czas naznacza również jego.
Wiersz drugi opisuje sytuację, do której łatwo znaleźć odniesienia w życiu poety. Biografowie piszą, że mając (prawdopodobnie) lat osiemnaście Bai Juyi spotkał Xiang Ling. Młodzi zakochali się w sobie i pobrali – bez zgody rodziców i pośrednictwa swata, co w ich czasach było czynem niesłychanym. Bai Juyi spędził u boku Xiang Ling najszczęśliwszy okres swego życia i był niepocieszony, gdy obowiązki urzędnicze skazywały go na nieobecność w domu. Taka interpretacja byłaby jednak uproszczeniem, bowiem wiersz drugi jest krzykiem samotności. Jego bohaterką jest kobieta, ale ani poczucie opuszczenia, ani tęsknota, ani łzy w osamotnieniu – gdy jedynym towarzyszem jest cień rzucany przez nocną lampę – nie mają płci.
W tym miejscu kluczowe stają się dwie kwestie: kto tłumaczył wiersze Bai Juyi na hiszpański i jak mają się one do oryginału.
Etap trzeci. Szukając autora przekładu.
W roku 2003 oficyna Pre-Textos z hiszpańskiej Valencii wydała tom zatytułowany 111 Cuartetos de Bai Juyi, zawierający 111 tetrastychów autorstwa Bai Juyi. Wybrała je i przetłumaczyła prof. Anne-Hélène Suárez Girard (ur. 1960) – sinolożka, tłumaczka i pisarka hiszpańska, z katedry sinologii Universitat Autònoma de Barcelona. Autor został potraktowany z szacunkiem: wydanie jest dwujęzyczne – oryginalnym wersjom na stronach parzystych towarzyszą przekłady na stronach nieparzystych, ze stosownymi objaśnieniami. Do tego jest obszerny (29 stron liczący) wstęp i bibliografia.
111 Cuartetos de Bai Juyi – wybór i tłumaczenie Anne-Hélène Suárez Girard (Valencia : Pre-Textos, 2003)
Wśród stu jedenastu utworów tylko jeden pasował do listu Ludomira – ale jedynie treścią, bo słowa przekładu były różne:
REFLEJÁNDOME EN EL LAGO
Me reflejo una y otra vez contemplándome rostro y sienes,
ya no veo encendidas mejillas, sólo veo seda blanca.
Perdida la lozanía, ya no tengo donde ir a buscarla,
de nada serviría enturbiar las aguas de los demás lagos.[2]
PRZEGLĄDAJĄC SIĘ W JEZIORZE
Przeglądam się wciąż i wciąż, kontemplując swoją twarz i skronie,
Nie widzę już zarumienionych policzków, widzę tylko biały jedwab.
Straciłem świeżość, nie mam już gdzie jej szukać,
Nie ma sensu mącić wód innych jezior.
„Reflejándome en el lago” – str. 186 i 187 z antologii 111 Cuartetos de Bai Juyi
Poszukiwania zakończyły się więc połowicznym sukcesem: z dwóch wierszy odnalazł się tylko jeden, w dodatku z tłumaczeniem w innej wersji. Napisałem do Wojtka:
Wojtku, czy być może, że na wiersze Bai Juyi p. Irena Karpowicz natrafiła na przykład w Szwecji, po szwedzku, i sama przetłumaczyła je na hiszpański? Albo znalazła je w kąciku poetyckim jakiegoś hiszpańskiego dziennika lub tygodnika?
– Być może – odpisał Wojtek.
Etap czwarty. Oryginały.
Tu wszystkie laury i zaszczyty zbiera p. Martyna Szoja, mająca sinologiczny licencjat Uniwersytetu Warszawskiego, pisząca pracę magisterską na wydziale sinologii uniwersytetu w Würzburgu, aktualnie studiująca na Uniwersytecie Pekińskim.
Oryginały wierszy otrzymałem natychmiast, a wraz z nimi filologiczne przekłady:
湖中自照
重重照影看容鬓，不见朱颜见白丝。
失却少年无处觅，泥池湖水欲何为。
Moje odbicie w jeziorze
Raz po raz przyglądam się memu odbiciu, patrzę na twarz i włosy,
Nie widzę rumianej twarzy, widzę biały jedwab włosów
Straciłem lata młodości, nie ma gdzie [ich] szukać.
Błotnisty staw, woda w jeziorze – cóż mogą na to poradzić?
(wiersz napisany w 823 r.; miejsce powstania: miasto Hangzhou, prowincja Zhejiang)
寒闺夜
夜半衾裯冷，孤眠懒未能。
笼香销尽火，巾泪滴成冰。
为惜影相伴，通宵不灭灯。
Chłód w buduarze nocą
Północ, mimo kołder i pościeli jest zimno.
Samotna – nie śpi, chciałaby usnąć, lecz nie może.
W klatce na kadzidełko doszczętnie wypalił się płomień.
Łzy na chustce zamieniły się w lód.
By cieszyć się towarzystwem swego cienia,
przez całą noc nie gasi lampy.[3]
Martyna pisze:
- Z przypisu, dodanego przez edytora do wiersza pierwszego, wynika, że pisząc go Bai Juyi miał 51 lat, zatem żyć będzie jeszcze lat 23.
- W wierszu drugim: 闺 [guī] to komnata kobieca, buduar, 衾裯 [qīn chóu] to kołdra lub nawet damska koszula nocna (często wykonane z jedwabiu), 巾 [jīn] to chustka bądź szal – również damskie.
- Bai Juyi – wymowa: Baj Dziu-i, przy czym Baj jest nazwiskiem, zgodnie z chińską tradycją pisanym na pierwszym miejscu.
Podsumowanie
Wojciech Jacobson, przyjaciel Ludomira Mączki i przez wiele lat wspólnie z nim żeglujący, pisał swego czasu:
Zżymam się stale na klasyfikację Ludka pod hasłem „czosnek, czerwone wino, yerba mate” – i ani słowa o jego połykaniu książek, wrażliwości na poezję (w wielu językach) i ogromnej pamięci! W zapiskach Ludek stale podkreślał gorycz przemijania. […][4]
[…] nigdy dość przypominania, że Ludomir był zupełnie inny, niż przekazywany dziś jego obraz. Najczęściej mówi się o nim i pisze jako o starym żeglarzu, którego głównymi atrybutami są czosnek, yerba mate i czerwone wino. Nawet przy wręczaniu nagrody „imienia Ludomira Mączki” laureaci dostają czosnek, yerba mate i butelkę wina… Zbyt rzadko pamięta się, że Ludek był człowiekiem wrażliwym na piękno, wszechstronnie wykształconym, oczytanym, obytym z poezją i prozą, i to w wielu językach.[5]
Nic dodać, nic ująć.
Kazimierz Robak
21 lutego 2024
Pierwodruk:
►Zeszyty Żeglarskie (nr 60e; luty 2024)◄
Twórcą i redaktorem ►Zeszytów Żeglarskich◄ jest ►Zenon Szostak,
laureat Międzynarodowej Nagrody Żeglarskiej Szczecina w kategorii „Popularyzator Żeglarstwa”◄.
[1] Za te tłumaczenia dziękuję prof. Grażynie Walczak.
[2] 111 Cuartetos de Bai Juyi. Edición y traducción de Anne-Hélène Suárez Girard. Colección La Cruz Del Sur. Valencia : Pre-Textos, 2003; str. 187.
[3] Teksty wierszy pochodzą z:
„Moje odbicie w jeziorze”. Portal ►Guangdong◄ [Kanton] Poezja.
„Chłód w buduarze nocą”. Portal ►baike.baidu.com◄ zwanego Baidu Encyclopedia (rodzaj chińskiej Wikipedii).
Także: portal Gushiwen z klasyką chińskej poezji i prozy.
[4] ►Robak, Kazimierz. Żeglarskie Kto jest kim: Wojciech Jacobson.◄ Warszawa : Dobry Noe Press, 2022; str. 133, 134.
[5] ►Jacobson, Wojciech. Od równika do bieguna, czyli „Marią” do Hawru… i dalej.◄ Szczecin : Estimark, 2022; str. 125.
O wspólnej żegludze Wojciecha Jacobsona i Ludomira Mączki przeczytać można w antologii opowiadań i reportaży:
Wojciech Jacobson: Od równika do bieguna, czyli „Marią” do Hawru… i dalej,
Estimark, 2022.
♦ Nominowana do literackiej nagrody im. Teligi za rok 2023.
Można ją jeszcze kupić u Wydawcy (tel. 604-555-115; [email protected]),
na ► Allegro
lub w ► księgarni Wydawnictwa Nautica.
Żeglarski życiorys kpt. Wojciecha Jacobsona przedstawia też książka
Kazimierz Robak: Żeglarskie ‘kto jest kim’: Wojciech Jacobson,
Dobry Noe Press, 2022.
Drugie wydanie (380 stron, kilkaset map i ilustracji) jest jeszcze do nabycia u ► Wydawcy
i w kilku księgarniach internetowych (m.in. ► Wydawnictwa Nautica).
Książka była nominowana do:
♦ literackiej nagrody im. Teligi za rok 2022
♦ Nagrody Żeglarskiej Szczecina 2022.
Recenzję przeczytacie ►TU◄.
Obie książki uzupełniają się jak dwie części dużej całości.
Bo gdy dwóch pisze o tym samym, to na pewno nie tak samo i niekoniecznie to samo.
Czytajcie
► historia żeglarstwa polskiego
► kronika żeglarstwa na Pomorzu
► dokumenty
► listy
► korespondencje
► artykuły
► wiersze i proza
► wspomnienia
► recenzje
► archiwum
