Pod dzikiej toni bałwanem spienionym, /
Gdzie nieprzebita, mroczna otchłań czeka, /
Prastarym snem, odwiecznym, niezmąconym, /
Śpi Kraken.
Tak zaczyna się wiersz angielskiego poety późnego romantyzmu Alfreda Tennysona, którego poetycka wyobraźnia ukształtowała obraz Krakena wśród przyszłych pokoleń.
Kraken – potworna ośmiornica – występuje w mitach i legendach wszystkich ludów morza, od Grecji do Skandynawii. Oplata olbrzymimi mackami okręty i wciąga je pod wodę czyniąc niszczycielskie wiry. Mieszka na stałe w głębinach oceanu, ale gdy wypłynie na powierzchnię, sieje grozę wśród przepływających statków.
Mitologia grecka opisuje Ketosa – olbrzymią rybę, pilnującą z morza królewnę etiopską Andromedę, złożoną w ofierze Posejdonowi. Ketosa uśmiercił Perseusz, który dziewczynę pokochał od pierwszego wejrzenia i po wyzwoleniu pojął za żonę.
W taki oto, komiksowy, sposób renesansowy malarz Piero di Cosimo (1462-1521) wyobrażał sobie uratowanie Andromedy przez Perseusza
(Liberazione di Andromeda; ok. 1510; olej na panelu drewnianym; 71 x 122 cm; Florencja, Galleria degli Uffizi)
Źródło: Wiki Commons
Kim był Ketos, tak naprawdę nie wiadomo: żył w morzu, a więc podlegał Posejdonowi, ale potrafił pustoszyć osady ludzkie na lądzie, a w ogóle starożytni Grecy tym mianem określali wszelkie potwory morskie. Z jednym z nich walczył Herakles podczas wyprawy Argonautów.
Herakles walczy z Ketosem, by wyzwolić Hezjonę, córkę Laomedona
Jońsko-etruska hydria (naczynie do pobierania, przenoszenia i przechowywania wody) z Cerveteri, z VI w. p.n.e.; styl czarnofigurowy; Stavros S. Niarchos Collection, Ateny
Źródło: Archaeologs.com
Przez łacinę nazwa Cetus przeszła na wieloryby, a stamtąd na polski jacht Cetus, na którym kpt. Jerzy Siudy (1939-2008) zdobył swoje cztery – z dziewięciu – tytuły zwycięzcy w Morskich Żeglarskich Mistrzostwach Polski.
Kpt. Jerzy Siudy na jachcie Cetus udziela wywiadu ekipie TVP Szczecin po powrocie z regat Fastnet 1979
Klatki z filmu: Mistrz Polski Jerzy Siudy; autor: Leon Popielarz; zdjęcia: Stanisław Brychcy; TVP Szczecin, 1979; 11 min.; digitalizacja: Cyfrowa TVP.pl
Czy Ketos był Krakenem? Mógł być, ale tego nam już Grecy wyraźnie nie przekazali.
Rzymski historyk Pliniusz Starszy kilkakrotnie pisze w Historii naturalnej (I w. n.e.) o morskich monstrach, które za Krakena uchodzić by mogły.
Wielu z znakomitych stanu rycerskiego powiadało mi, że w oceanie gadytańskim widzieli człowieka morskiego, całém ciałem doskonale do ludzi podobnego; wchodził on nocną porą na statki, przechylał natychmiast części, na których siadał, a nawet, bawiąc dłużéj, zatapiał.
Gades to antyczny Kadyks, Ocean Gadytański to Atlantyk przylegający do Cieśniny Gibraltarskiej od zachodu, „Człowiek Morski” przybywał więc z głębin Atlantyku.
[…] wyrzuconym także miał być na brzegu gadytańskim twór, którego koniec ogona pomiędzy dwiema pletwami szesnaście kubitów był długim; z 120 zębów jego największe miały 3/4, najmniejsze 1/2 stopy. Szkielet potworu, któremu, jak powiadają, podrzucono Andromedę, przewieziono z Joppy, miasta judzkiego, do Rzymu, i takowy pomiędzy innemi osobliwościami ukazywał M. Skaurus podczas swego edylostwa; długość jego wynosiła 40 stóp; wysokość żebr przechodziła wysokość słoniów indyjskich, kość pacierzowa była 1 1/4 stopy gruba. [1]
Żebra i zęby wykluczają bezkręgowego głowonoga z otworem gębowym uzbrojonym (tylko?) w parę rogowych szczęk jak dziób papugi, ale Andromeda się zgadza. Czyżby więc królewny pilnował dla Posejdona wieloryb?
Pliniusz wspomina też monstrum, wynurzające się z wód Cieśniny Gibraltarskiej, które określa mianem „polip”, co po grecku (πολύπούς, polýpous) znaczy dosłownie „wielononóg”, ale już do francuskiego i hiszpańskiego przeniosło się jako poulpe i pulpo – ośmiornica. I ta nazwa do opisu Pliniusza pasuje doskonale:
W Kartei, w stawach, zwykł był jeden polip z morza do otwartych obok nich sadzy wchodzić i tam ryby solone pożerać; (rzecz bowiem dziwna, wszystkie ryby morskie idą za zapachem śledziówki; dla tego téż powodzą nią siecie) przez co pobudził na siebie zbyt wielką kradzieżą gniew dozorców. Wprawdzie ogrodzenie zawadzało mu w drodze, ale przez takowe przełaził za pomocą drzewa, i nie mógł być złapanym tylko od psów, które go wietrzyły. Te otoczyły powracającego raz w nocy, a dozorcy przelękli się na widok niespodziany. Nasamprzód był on niesłychanéj wielkości, potém co do koloru wyglądał jak oblany śledziówką i śmierdział brzydko. Któżby tu spodziewał się polipa, albo pod takim kształtem poznał? zdawało im się, że walczą z potworem. Odpędzał on bowiem od siebie nawet psy przeraźliwym smrodem i już je siekł ostatecznemi końcami członków, już mocniejszemi pletwami uderzał je jak maczugą, i zaledwie można go było za pomocą wielu wideł ubić. Ukazywali Lukullowi głowę tego stworzenia, wielkości beczki, mogącą piętnaście amforów objąć i (że użyję własnych wyrazów Trebiusza) mającą włosy na brodzie, które zaledwie obydwiema rękami objąć można było, i które, na kształt maczug, sękowate były; długość ich wynosiła stóp trzynaście i były opatrzone trąbkami, czyli kielichami, kształtu kubków, obejmującemi urnę (wody); zęby odpowiadały wielkości głowy. Reszty, zachowane dla osobliwości, ważyły 700 funtów. Tenże opowiada, że nawet sepie i loligi téj saméj wielkości wyrzucane bywają na owe brzegi. W naszém morzu poławiają się loligi, pięć kubitus, a sepie dwa kubitus długie. Te twory nie żyją także dłużéj nad dwa lata.[2]
Jest jeszcze u Pliniusza zagadkowa wzmianka o oceanicznym drzewie:
Na gadytańskim oceanie rośnie drzewo, którego gałęzie tak szeroko się rozkładają, iż z tej przyczyny, jak sądzą, nie mogło nigdy wniść do ciaśniny.[3]
Pliniusz, jak wszyscy starożytni, wiedział, że prąd w Cieśninie Gibraltarskiej płynie z Oceanu na Morze Śródziemne, zatem ogromne drzewo musiało się zaprzeć gałęziami od strony zachodniej. Czy te gałęzie mogły być mackami żyjącego w Atlantyku potwora? Otóż mogły. Taką hipotezę sugerował pośrednio francuski zoolog, ojciec-założyciel paleontologii, sam Georges Cuvier (1769-1832): uważał on rzecz jasna opowieść Pliniusza za fantazję osnutą na opisie wielkiej rozgwiazdy, powiększonej do nierealnych rozmiarów, ale w innym miejscu swego monumentalnego dzieła Podział królestwa zwierząt według zorganizowania (1817) wspominał, że gigantomania w odniesieniu do potworów morskich wzięła się z opowieści ludów Północy, w których wikingowie całkiem serio obawiali się spotkania ich drakarów z mackami potwora, a niektóre wyspy zdawały im się grzbietami Krakenów.
Kraake w języku norweskim i krake w dawnym szwedzkim oznacza ośmiornicę – pytanie tylko, co pierwsze zostało nazwane: potwór czy ośmiornica?
Z historiami o Krakenie zetknął się w czasie swej trzyletniej (1663-1666) podróży po Skandynawii katolicki ksiądz Francesco Negri (1623-1698).
Padre Negri był z urodzenia podróżnikiem. Zwiedzał Węgry, Polskę, Francję, Flandrię i Anglię. Poświęcił się studiom naturalistycznym i kierowany pasją do wiedzy, podjął samotną podróż po Półwyspie Skandynawskim – samotną, gdyż wierzył, że nie można żyć poza pewnymi szerokościami geograficznymi, a miał zamiar dotrzeć do najbardziej wysuniętego na północ punktu kontynentu europejskiego. W Sztokholmie przez rok utrzymywał się jako prywatny kapelan francuskiego arystokraty. Gościnność norweskich księży pozwoliła mu niewielkim kosztem przedostać się z Bergen na Przylądek Północny, gdzie prawdopodobnie był pierwszym turystą. W Laponii nauczył się jeździć na nartach i jeździć saniami ciągniętymi przez renifery. Lapończycy wydawali mu się najszczęśliwszymi ludźmi na ziemi: żyli szczęśliwym i spełnionym życiem koczowniczym, z dala od pokus i wybujałych pragnień tzw. cywilizacji.
W ciągu trzech lat podróży ojciec Negri spisywał swoje obserwacje dotyczące zwyczajów, kultury, nawyków kulinarnych i higienicznych, ubioru, ceremonii i stosunków towarzyskich środowisk, w których przebywał. Notatki te zostały wydane po jego śmierci jako Viaggio Settentrionale (Podróż do Septentrionów; 1700): Kraken został w nich przedstawiony jako ośmiornica licząca ponad milę długości.
Podobny opis dał sto lat później duński profesor teologii Erik Pontoppidan w dziele Historia naturalna Norwegii (1753): według niego macki Krakena mogły objąć największe okręty, wystający grzbiet z morza przypominał pływającą wyspę, zaś jego wydzieliny barwiły wodę na ciemno.
Biskup Pontoppidan nie zamieścił wprawdzie podobizny Krakena, ale za to w jego dziele jest Sjø-Ormen, Serpens Marinus czyli Wąż Morski
Źródło: Pontoppidan, Erik. Det første Forsøg paa Norges naturlige Historie…[…]. Kiøbenhavn : Kongelige Wäysenhuses Bogtrykkerie / Gottmann Friderich Kisel, 1753; t. II, s. 318a.
Duże zasługi w tropieniu Krakena ma przyrodnik francuski Pierre Dénys de Montfort (1766-1820), specjalizujący się w malakologii, również rysownik i malarz. Kraken według niego był istotą jak najbardziej realną, rodzajem olbrzymiej kałamarnicy. Krakenom właśnie Montfort przypisał atakowanie i zatapianie statków, m. in. unicestwienie flotylli złożonej z dziesięciu okrętów brytyjskich zaginionych tej samej nocy w roku 1782, choć raporty meteorologiczne mówią o dewastującej sile uderzenia huraganu. Popularność zyskała malarska wizja Montforta pt. „Kraken topiący statek”, którą zilustrował swoje – wydawałoby się dość hermetyczne – dzieło Ogólna i szczegółowa historia naturalna mięczaków (1802-1805).
Pierre Dénys de Montfort: „Kraken topiący statek”
Rycina: Etienne Claude Voysard „Le poulpe colossal”;
ilustracja do: Pierre Dénys de Montfort – L’Histoire naturelle, générale et particulière, des mollusques, animaux sans vertèbres et a sang blanc. T. 2, Paris, L’Imprimerie de F. Dufart, An X-XIII [1802-1805], tabl. XXVI, s. 256.
Opowiadań tych nie należy lekceważyć, bowiem rzeczywiste znaleziska uzasadniały powstawanie takich i podobnych mitów. Musiało tak być w starożytności, a i w czasach nowożytnych przewidywania Montforta bardzo szybko zaczęły się sprawdzać.
Duński przyrodnik Japetus Steenstrup opisał w roku 1853 szczątki kałamarnicy mierzącej 18 metrów, wyrzucone na brzeg w okolicach miasta Ålbæk, na północy Danii.
W 1887 odkryto gatunek kałamarnicy z rodziny Architeuthidae o długości ciała dochodzącej do 18 metrów, licząc w tym 12-metrowe macki. Dalsze badania ustaliły, że kałamarnice olbrzymie żywią się głównie rybami średniej wielkości, zaś kałamarnicami olbrzymimi żywią się głównie kaszaloty – w żołądku jednego z nich znaleziono ponad 18 tys. niestrawionych chitynowych dziobów kałamarnic. Na temat zatapiania statków przez kałamarnice olbrzymie żadnych pewnych wiadomości do dziś nie ma, poza ilustracją de Montforta oczywiście.
Tak więc Montfort nie tylko wykazał się genialną intuicją zoologiczną, ale wprowadził również Krakena do świata sztuki.
Byli co prawda i tacy, którzy widzieli w Krakenie gigantycznego węża morskiego – na co też mieli swoje oparcie w Pliniuszu, który pisał, że stwory takie grasują u wejścia do Zatoki Perskiej, gdzie „węże morskie pływające, 20 kubitus długie, przestraszyły flotę”[4] Aleksandra Wielkiego.
Inni utożsamiali Krakena z Lewiatanem, zwłaszcza po tym, jak pod koniec XVII wieku opisał go w Zaślubinach Nieba i Piekła William Blake, angielski poeta, malarz i mistyk:
[…] od wschodu ujrzeliśmy wodospady krwi zmieszanej z ogniem i na kilka rzutów kamieniem od nas pojawił się i zniknął łuskowaty zwój olbrzymiej żmiji; w końcu od wschodu w odległości około trzech stopni pojawił się nad falami ognisty grzbiet i wolno podnosił się jak złoty zręb skalny aż zauważyliśmy dwie kule z purpurowego ognia, od których morze uchodziło w kłębach chmur; i teraz zobaczyliśmy, że była to głowa Lewiatana; jego czoło pokrywały czerwone i purpurowe pasma jak u tygrysa; wkrótce ujrzeliśmy jego pysk i czerwone skrzela tuż nad kipielą piany, barwiące czerń głębiny strumyczkami krwi; zbliżał się ku nam z całą wściekłością duchowego istnienia.[5]
William Blake (1757-1827) – Lewiatan.
Tablica 20 z pierwszego wydania: Blake, William. The Marriage of Heaven and Hell. Lambeth/London, UK : 1790.
(druk na papierze czerpanym; pismo kolorowymi atramentami – William Blake, iluminacja ręcznie kolorowana – John Linnell, 1821; 20,4 x 13,2 cm; Fitzwilliam Museum, Paintings, Drawings, and Prints Dept., Cambridge UK)
Źródło: The William Blake Archive, Houghton Library, Harvard University.
Lewiatan, biblijny wąż-potwór, mistyka Blake’a widocznie fascynował. Powrócił do niego iluminując „Księgę Hioba”. Ilustracja, na której razem z potwornym wężem przedstawił drugie monstrum – Behemota, zachowała się w kilku wersjach:
Z lewej: William Blake (1757-1827) – „Behemot i Lewiatan”. Ilustracja nr 15 do „Księgi Hioba”
(Behemoth and Leviathan; 121,8 × 17 cm; rycina na papierze; The Elinor and T. W. Miller, Jr. Foundation, Orlando FL)
Z prawej: William Blake (1757-1827) – „Behemot i Lewiatan”. Ilustracja nr 15 do „Księgi Hioba” kolorowana
(Behemoth and Leviathan; 14×10.2 cm; tusz i pióro oraz akwarela na papierze; kolor: John Linnell (1792-1882); Yale Center for British Art, Paul Mellon Collection, New Haven CT)
Kraken, jak widzimy go dziś, to jednak nie wąż. Jego współczesny wizerunek utrwalił wiersz Tennysona, wieloznaczny i niepokojący:
Pod dzikiej toni bałwanem spienionym,
Gdzie nieprzebita, mroczna otchłań czeka,
Prastarym snem, odwiecznym, niezmąconym,
Śpi Kraken. Stąd najbledszy brzask ucieka.
W bok – bezmiar gąbek olbrzymich pęcznieje,
A dalej w głąb – gdzie refleks mży zwodniczy
Grot pełnych cudów, pieczar tajemniczych
Polipów senne, szmaragdowe knieje
Gęstwiną macek kołyszą ospale.
Tam leży monstrum, zawieszone w czasie,
Tłuste robaki pożera bezładnie.
Aż w dzień ostatni żar rozpali fale.
Wtedy na bestię po raz pierwszy padnie
Wzrok ludzi i aniołów – gdy wypłynie
I ze straszliwym rykiem na powierzchni zginie.
The Kraken
Below the thunders of the upper deep;
Far, far beneath in the abysmal sea,
His ancient, dreamless, uninvaded sleep
The Kraken sleepeth: faintest sunlights flee
About his shadowy sides: above him swell
Huge sponges of millennial growth and height;
And far away into the sickly light,
From many a wondrous grot and secret cell
Unnumbered and enormous polypi
Winnow with giant arms the slumbering green.
There hath he lain for ages and will lie
Battening upon huge sea-worms in his sleep,
Until the latter fire shall heat the deep;
Then once by man and angels to be seen,
In roaring he shall rise and on the surface die.[6]
Od tego czasu – wiersz powstał w roku 1830 – Kraken jest już bezdyskusyjnie monstrualną ośmiornicą.
O krakenach mówią goście-jeńcy kapitana Nemo tuż przed walką, którą – ramię w ramię z załogą Nautilusa – stoczą ze stadem gigantycznych ośmiornic w pobliżu Bahamów, co w roku 1870, w powieści Dwadzieścia tysięcy mil podmorskiej żeglugi opisał Juliusz Verne[7].
Kapitan Nemo oko w oko z gigantyczną ośmiornicą – ilustracja z powieści Juliusza Verne’a
Rysunek: Alphonse de Neuville (1835-1885) i Edouard Riou (1833-1900);
Rycina: Henri Théophile Hildibrand (1824-1897)
Źródło: Wiki Commons
Niemal wiek później, bo w roku 1953, Krakena wykorzystał John Wyndham w powieści Przebudzenie Krakena[8]: bestia, która jest tam uosobieniem potęgi żywiołu natury, wyłania się z głębin i szerzy zniszczenie.
Okładka The Kraken Wakes w wersji audio.
Rysunek sporządzony przez AI
Źródło: Reddit
W naszym stuleciu, Kraken odegrał ważną rolę w filmowym serialu Piraci z Karaibów[9], gdzie wystąpił w dwóch odcinkach: Skrzynia umarlaka (2006)[10] i Na krańcu świata (2007)[11].
Gigantyczna ośmiornica jest na usługach kapitana Latającego Holendra, złowieszczego Davy Jonesa, który sam jest… chodzącą ośmiornicą, okrutną i bezwzględną, choć kiedyś był głęboko czującym człowiekiem, ale z beznadziejnej miłości wyrwał sobie serce, zamknął w skrzyni i zakopał na wyspie. Akcja obu filmów przedstawia walkę o zdobycie owej szkatuły – bądź z chęci zysku, bądź dla zniszczenia znienawidzonego kapitana.
W Skrzyni umarlaka załoga Latającego Holendra potężnym hałasem budzi Krakena śpiącego na dnie morza i monstrum niszczy żaglowce przeciwnika. W Na krańcu świata cielsko potwora leży na piaszczystej plaży pozornie bez życia. Jednak krótkie ujęcie oka Krakena może z powodzeniem być zapowiedzią kolejnych fajerwerków fantazji scenarzystów. Tak czy owak, Kraken był monstrualnym sukcesem: oba filmy przyniosły po miliardzie dolarów dochodu, czyli blisko czterysta procent zysku. To chyba niezły interes.
Piraci z Karaibów: Na krańcu świata – kapitan Jack Sparrow zagląda w martwe oko Krakena. Czy na pewno martwe?
Źródło: Pirates of the Caribbean Wiki FANDOM
Wracając do rzeczywistości… Leonid Teliga, opływający samotnie świat w latach 1967-1969, w nocy z 22 na 23 listopada 1968 r. na Atlantyku stwierdził, że w poprzek kokpitu przewala się macka olbrzymiej ośmiornicy:
Zbudziłem się pod wrażeniem, że obok drwale zwalają jakieś drzewo. Coś gwałtownie stukało w lewą burtę, a jednocześnie na rufie rozległ się niesamowity hałas. Jakieś mlaskanie, tłuczenie się po pokładzie.
Jakaś diabelska ryba wpadła na pokład – pomyślałem i, nie śpiesząc się, z latarką w dłoni wyjrzałem z kabiny.
Przejął mnie zimny dreszcz. Za maszt rufowy trzymały mocno wężowe sploty, obok po rumplu steru, na miejscu, gdzie zwykle siedziałem, jak cepem waliła druga potężna łapa. Wynurzała się z morza pod sztormrelingiem lewej burty i sięgała prawej. Zwijało się potężne ramię, prostowało, na ślepo tłukło wokół, jakby czegoś szukając lub broniąc się przed niewidzialnym wrogiem.
Potwór z niezwykłą zajadłością miotał się przy burcie. Zdałem sobie sprawę, że to potężny głowonóg. Zapewne najechałem na śpiące zwierzę – przemknęła mi myśl. Uświadomiłem sobie z przerażeniem, że gdybym w tej chwili siedział przy sterze… Nawet lepiej o tym nie myśleć!
Cofnąłem się do kabiny i sięgnąłem po maczetę ukrytą pod sztormowymi ubraniami i zapasowymi kocami. Ostrym, podobnym do krótkiego pałasza tasakiem miałem zamiar odrąbać chociaż jedno ramię głowonoga, aby je mieć na pamiątkę i… do fotografii. Zupełnie zapomniałem, że w szafie, w plastykowym worku, mam lampę błyskową do aparatu fotograficznego, że mógłbym zrobić zdjęcie również nocą.
Podczas gdy wyciągałem maczetę, wiatr stężał. Uderzał nieco z boku. Zanim żagle i samoster ustawiły „Opty” równolegle do jego kierunku, jacht przez chwilę szedł pochylony, nabierając szybkości. Uzbrojony wyskoczyłem na pokład. Głowonóg puścił już kosz rufowy, czepiał się jeszcze jedną łapą burty i nagle znikł w coraz głośniej szumiącym morzu.[…]
To jednak naprawdę byłoby niemiłe znaleźć się w objęciach takiego potwora – myślałem. Ramiona bestii miały zapewne po kilka metrów długości.
[…] po ustawieniu steru poszedłem spać, wycierając przedtem dłonie z lepkiej mazi, jaką zwierzę obdarowało pokład.[12]
Na szczęście obyło się bez dalszych konsekwencji…
Każdy z nas też może wejść w bliski kontakt z gigantyczną macką potwornej ośmiornicy, poruszając się z prędkością stu kilometrów na godzinę z przyspieszeniem sięgającym 4g i… też bez żadnych konsekwencji. Wystarczy pojechać na Florydę, tam pójść do parku rozrywki Sea World w Orlando i wsiąść do kolejki górskiej „Kraken”.
Kraken roller coaster, SeaWorld, Orlando FL
Źródło: Orlando Vacation
Krzysztof Baranowski
luty 2022
Redakcja, dobór ilustracji, podpisy i przypisy: Kazimierz Robak
Tekst ten – z niewielkim zmianami – jest jednym z rozdziałów książki
Krzysztof Baranowski – Mity mórz i oceanów
(Olszanica : Wydawnictwo BOSZ, 2023)
W poszukiwaniu Krakena i innych potworów morskich warto również zajrzeć do albumu
Krzysztof Baranowski – Żagle na sztalugach
(Warszawa : Szkoła Pod Żaglami Krzysztofa Baranowskiego, 2020)
Obie książki to dzieła wybitne, unikalne i… ciekawe.
Kupić je można – nie zapomnijcie poprosić Autora o dedykację – ►TU◄
◄
◄
[1] Pliniusz Starszy. Historia Naturalna. Ks. IX, rozdz. IV. W: Plinius Secundus, Caius. Pliniusza Starszego Historyi Naturalnej ksiąg XXXVII. Tom III. Tłum. Józef Łukaszewicz. Poznań : Edward hr. Raczyński, 1845; s. 351 i 353.
[2] Pliniusz Starszy. Historia Naturalna. Ks. IX, rozdz. XLVIII. W: Plinius Secundus, Caius. Pliniusza Starszego Historyi Naturalnej ksiąg XXXVII. Tom III. Tłum. Józef Łukaszewicz. Poznań : Edward hr. Raczyński, 1845; s. 415 i 417.
[3] Pliniusz Starszy. Historia Naturalna. Ks. IX, rozdz. III. W: Plinius Secundus, Caius. Pliniusza Starszego Historyi Naturalnej ksiąg XXXVII. Tom III. Tłum. Józef Łukaszewicz. Poznań : Edward hr. Raczyński, 1845; s. 349.
[4] Pliniusz Starszy. Historia Naturalna. Ks. VI, rozdz. XXVI. W: Plinius Secundus, Caius. Pliniusza Starszego Historyi Naturalnej ksiąg XXXVII. Tłum. Józef Łukaszewicz. Tom II. Poznań : Edward hr. Raczyński, 1845; s. 441.
[5] William Blake (1757-1827). Zaślubiny Nieba i Piekła (The Marriage of Heaven and Hell; 1790-1793). Tłum. Krzysztof Puławski. W: Blake, William. Wiersze i poematy. [wybór i opr. Krzysztof Puławski]; edycja elektroniczna.
[6] Lord Alfred Tennyson (1809-1892) – „The Kraken” (1830).
Przekład polski za: Houck, Colleen. Klątwa tygrysa; 3; Wyprawa. Tłum. Martyna Tomczak. Kraków : Wydawnictwo Otwarte, 2012. s. 254-255.
[7] Verne, Jules (1828-1905). Vingt mille lieues sous les mers. Paris : J. Hetzel; 1e partie – 1869; 2e partie – 1870.
Pierwsze wyd. polskie: Dwadzieścia tysięcy mil podmorskiéj żeglugi około świata. [tłumacz nieznany] Warszawa : Drukarnia Gazety Polskiej; cz. 1 – 1870; cz. II – 1871.
[8] Wyndham, John (1903-1969). The Kraken Wakes. London, UK : Michael Joseph, 1953.
Wyd. polskie: Przebudzenie Krakena. Tłum. Remigiusz Markoni. Warszawa : Andor, 1994.
[9] Pirates of the Caribbean, serial filmowy obejmujący 5 filmów fabularnych wyprodukowanych przez Walt Disney Pictures w latach 2003-2017.
[10] Piraci z Karaibów, cz. II: Skrzynia umarlaka (Pirates of the Caribbean: Dead Man’s Chest; 2006; reż. Gore Verbinski; w rolach gł.: Johnny Depp, Orlando Bloom, Keira Knightley, Jack Davenport, Bill Nighy; USA; 150 min.).
[11] Piraci z Karaibów, cz. III: Na krańcu świata (Pirates of the Caribbean: At World’s End; 2007; reż. Gore Verbinski; w rolach gł.: Johnny Depp, Orlando Bloom, Keira Knightley, Jack Davenport, Bill Nighy, Keith Richards; USA; 168 min.).
[12] Teliga, Leonid. Samotny rejs „Opty”. Gdańsk : Wyd. Morskie, 1973. Rozdział: „Fidżi – Dakar, Senegal” (Choroba).