Joanna Porucznik: Anonimowy periplus Morza Czarnego
VI. Treść i struktura anonimowego periplusu Morza Czarnego
Opis żeglugi wokół wybrzeży Morza Czarnego w dziele Pseudo-Arriana rozpoczyna się przy cieśninie Bosfor, zwanej w starożytności Bosforem Trackim. W tym miejscu znajdowało się tak zwane „ujście” Pontu Euksyńskiego i świątynia Zeusa.
Dalsza podróż odbywa się w kierunku prawym, czyli na wschód wzdłuż wybrzeży małoazjatyckich. Autor dzieli ten teren na trzy części: „Periplus wybrzeża Bitynii”, „Periplus Paflagonii” i „Periplus Dwóch Pontów”. W części ostatniej, czyli w „Periplusie Dwóch Pontów”, znalazł się opis żeglugi nie tylko wzdłuż wybrzeży pontyjskich w Azji Mniejszej, lecz także dalej – wzdłuż wybrzeży azjatyckich aż do Półwyspu Tamańskiego.
Autor, jak sądzę, wzorując się na epitomie dzieła Menipposa, potraktował tereny wschodniego wybrzeża Morza Czarnego jako drugi Pont, ponieważ wziął on pod uwagę, że ziemie te należały za czasów panowania Mitrydatesa VI Eupatora (ur. 132 r. p.n.e., zm. 63 r. p.n.e.) do Królestwa Pontyjskiego. Było to wtedy najsilniejsze państwo w tamtej części świata, które zajmowało całą Azję Mniejszą, Królestwo Bosporańskie na Krymie, Małą Armenię i Kolchidę (ryc. 2).
Ryc. 2. Królestwo Pontu za Mitrydatesa VI Eupatora
Część dotycząca Dwóch Pontów zawiera zatem opis zarówno wybrzeży Pontu właściwego na terenie Anatolii, jak i tych wybrzeży w Azji, które wchodziły niegdyś w skład państwa Mitrydatesa VI.
Diller sugeruje, że wprowadzenie podziału na Dwa Ponty pochodzi nie od samego Menipposa, ale jest dodatkiem Marcjana, który sporządził epitomę dzieła Menipposa.
Dwie ostatnie części – „Periplus terenów europejskich Pontu” oraz „Periplus Tracji nad Pontem” – zawierają relację z podróży od Krymu, poprzez zachodnie wybrzeża Morza Czarnego, po Bizancjum i cieśninę Bosfor.
Na końcu dzieła autor podaje sumowane odległości między miejscami znajdującymi się w różnych częściach wybrzeży czarnomorskich. Porównuje długość podróży po stronie azjatyckiej do tej po stronie europejskiej i podaje również ogólną długość trasy żeglugowej wokół Morza Czarnego oraz osobno wokół Morza Azowskiego.
Żegluga rozpoczyna się od znajdującej się nad Bosforem Trackim świątyni Zeusa Uriosa. Pseudo-Arrian czyni z niej punkt rozpoczęcia żeglugi.
Nadbrzeżne miejsca kultu pełniły w starożytnej nawigacji bardzo ważną rolę i zapewne z tego względu świątynię tę wybudowano w miejscu, gdzie statki wypływają na Morze Czarne. Święte miejsca, podobnie jak szczyty gór, przylądki i inne charakterystyczne miejsca w terenie, były bardzo dobrym znakiem orientacyjnym dla żeglarzy. Świątynie sytuowane były na wyniosłych cyplach i brzegach, skąd w dzień dostrzec można było bez problemu, jak pisze Ducin, odbijającą światło biel kamieni ze świątynnych murów, nocą natomiast palące się w świątyni ognie pełniły funkcję zbliżoną do latarni morskich. Podobną rolę spełniały również święte gaje.
Pseudo-Arrian oprócz hieronu Zeusa Uriosa wymienia także inne świątynie: Metroon, Posideion i Nymfaion oraz święty gaj Hekaty. […]
Wkładem własnym autora periplusu są partie tekstu, które Diller określił jako ethnê. Są to, rozrzucone w różnych miejscach dzieła, wiadomości wyliczające plemiona barbarzyńskie zamieszkujące wybrzeża Morza Czarnego od Istru do Termodontu. Te partie dzieła zostały sporządzone osobno przez samego autora, który włączył je następnie w tekst kompilowanego przez siebie periplusu. Informacje w tych passusach podawane są w kierunku lewym [na zachód i północ], jak w dziełach Pseudo-Skylaksa i Pseudo-Skymnosa, ale odwrotnie do tych podawanych przez Menipposa, Arriana, a także samego Pseudo-Arriana w pozostałych partiach jego periplusu.
W rezultacie wiadomości o ludach barbarzyńskich pojawiają się dosyć niezgrabnie, bo prowadzą czytelnika wstecz w stosunku do reszty tekstu periplusu. […]
Badania porównawcze prowadzone nad tekstami manuskryptów pozwalają na rozróżnienie dwóch rodzajów błędów, które pojawiają się w dziele Pseudo-Arriana. Część z nich pochodzi od samego autora. Pseudo-Arrian kopiował ze swych źródeł tekst, który był już zepsuty. Część błędów pochodzi natomiast od późniejszych skrybów, którzy sporządzali nowy rękopis anonimowego periplusu.
Są zatem dwie warstwy błędów w tekście: jedna to błędy popełnione przez samego autora w trakcie, kiedy przepisywał wiadomości ze swych źródeł oraz druga – błędy wprowadzone przez skrybów kopiujących tekst periplusu.
Podczas badań nad dziełem Pseudo-Arriana i ustalania właściwego tekstu istotne jest, aby rozróżnić te dwie warstwy zepsucia tekstu i wyeliminować tylko te, które pochodzą od późniejszych kopistów. Charakterystyczne dla tekstu periplusu są także zmiany językowe, jakie zaszły późnoantycznej grece. […]
Tego typu zjawiska są charakterystyczne dla języka nowogreckiego między VI a IX stuleciem naszej ery. Czasem trudno jest stwierdzić, czy dana nieklasyczna forma pochodzi od autora, czy może jest późniejszym błędem kopisty.
Joanna Porucznik – ur. w 1985 r. w Lubinie, absolwentka Kultury Śródziemnomorskiej (licencjat), filologii klasycznej i archeologii (magisteria) Uniwersytetu Wrocławskiego. Jej dysertacja doktorska (2015) dotyczyła relacji grecko-barbarzyńskich na północnych wybrzeżach Morza Czarnego i zrealizowana została w ramach programu Międzynarodowe Projekty Doktoranckie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, projekt The Eastern Mediterranean from the 4th Century BC until Late Antiquity. Wybrzeża Morza Czarnego od wielu lat pozostają w kręgu zainteresowań badawczych autorki, czego wynikiem są liczne podróże odbyte do krajów nadczarnomorskich (Ukraina, Rosja, Bułgaria, Rumunia, Turcja, Gruzja), a także udział w wykopaliskach archeologicznych (misje archeologiczne w Tyritake oraz Tanais).
► powrót do strony: Periplus czyli antyczna locja