Najważniejszą pracą jest rozbudzenie naszego społeczeństwa. Nie przesadzam tu jeśli nie powiem, iż tylko wtedy staniemy się narodem umiejącym wykorzystać swój dostęp do morza, gdy całą Polskę pokryje sieć klubów i stowarzyszeń żeglarskich. Społeczeństwo w stosunku do spraw morskich jest bierne, znaczenie morza ocenia z punktu widzenia kąpielowego.[1]
W pełnym żaru tekście opublikowanym na łamach Sportu Wodnego (pisownia powyższego fragmentu – oryginalna) generał Mariusz Zaruski apelował o powstanie sieci klubów żeglarskich stanowiących punkt wyjścia do rozwoju żeglarstwa.
Pierwszy klub żeglarski powstał 16 marca[2]1922 roku w Chojnicach w wyniku przekształcenia z działającego tam od kilku lat towarzystwa sportowego.[3] Stało się to za sprawą ambicji lokalnych działaczy społecznych, którzy w transformacji swojego stowarzyszenia dostrzegali szansę na pozyskanie środków finansowych od lokalnych władz.
Chojnicki Klub Żeglarski, Charzykowo, jez. Łukomie, ok. 1924.
fot. www.historiachojnic.pl
Postacią wybijającą się wśród członków klubu był Ludwik Szwykowski[4], działacz żeglarski o ogromnej charyzmie, wyszkolony w Petersburgu. W polskim piśmiennictwie wymieniany jest jako olimpijczyk, startujący w barwach rosyjskich w Igrzyskach Olimpijskich Sztokholm 1912. Wprawdzie był on na IO w Sztokholmie jako żeglarz, ale tylko podczas parady, a nie w konkurencji sportowej, do której nie został zgłoszony z powodu technicznej awarii jachtu. W tym kontekście tytuł olimpijczyka jest pewną formą nadużycia.
Ludwik Szwykowski w 1935,
jako prezes Wileńskiego Towarzystwa Wioślarskiego
fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
To właśnie Szwykowski wziął na siebie ciężar tworzenia podstaw prawnych żeglarstwa tworząc pierwsze regulaminy, statuty i zasady funkcjonowania klubów oraz stowarzyszeń żeglarskich, a po latach zasłynął śmiałymi rejsami, odbywanymi z dziećmi, łodzią mieczową po morzu, znany także ze swej publicystycznej aktywności na łamach prasy żeglarskiej.
1932: Ludwik Szwykowski z rodziną na bezpokładowym, mieczowym jachcie Doris
arch. Żagle
Kolejnym problemem był jednak niedostatek wyszkolonych instruktorów mogących szkolić kolejnych chętnych. Brak kadr był powodem mało dynamicznego rozwoju żeglarstwa w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości, jednak wkrótce…
[…] starzy żeglarze z klubów jachtowych ryskich, leningradzkich, odeskich wtajemniczają pełną zapału młodzież w tajniki sztuki żeglarskiej.[5]
W początkowym okresie II RP stosunkowo silne było środowisko żeglarskie w Tczewie skupione wokół Józefa Klejnota-Turskiego[6], co było konsekwencją rozwoju tamtejszego portu i przekształceniu go w port morski. Nie stworzono wówczas żadnego klubu czy stowarzyszenia żeglarskiego pozostając przy modelu armatorskim, a więc systemie, w którym klub zrzesza prywatnych właścicieli jachtów.
Józef Klejnot-Turski
fot z arch. Marka Słodownika
Po kilku miesiącach starań i zabiegów formalnych 27 lipca 1922 roku powstał Pierwszy Polski Klub Jachtowy z siedzibą w Gdańsku, którego współzałożycielem był właśnie Klejnot-Turski. Klub ten miał szczególnie trudną sytuację, ponieważ oprócz braku środków i sprzętu borykał się z niechętną nowym inicjatywom biurokracją Wolnego Miasta Gdańska i był szykanowany przez tamtejsze władze aż do wybuchu wojny.[7] Odegrał jednak ogromną rolę w krzewieniu żeglarstwa morskiego oraz integracji środowiska Polaków zamieszkałych w Gdańsku torując drogę kolejnym tego typu inicjatywom, które wkrótce ujrzały światło dzienne.
Po odzyskaniu niepodległości Polacy nie startowali w Igrzyskach w Antwerpii (14 sierpnia – 12 września 1920) z uwagi na wojnę polsko-bolszewicką. Przełom dokonał się wiosną 1924 roku. Wówczas podjęto decyzję o wysłaniu reprezentacji polskich żeglarzy na Igrzyska Olimpijskie do Paryża.
Na przeszkodzie stanęły jednak kwestie biurokratyczne. Otóż formalnie stroną wysyłająca żeglarzy na regaty olimpijskie mogła być tylko krajowa federacja, a tej w Polsce wówczas nie było.
11 maja 1924 w Tczewie, w siedzibie Państwowej Szkoły Morskiej, doszło do utworzenia Polskiego Związku Żeglarskiego, który pełnił odtąd rolę koordynatora polskiego żeglarstwa. Pierwszym prezesem został wybrany Józef Klejnot-Turski, działacz żeglarski z Tczewa i Gdyni, twórca pisma o tematyce morskiej Żeglarz Polski, współzałożyciel pierwszego klubu żeglarskiego w Gdańsku, pracownik dydaktyczny Szkoły Morskiej.
Informacja o powstaniu PZŻ w czasopiśmie
Stadjon : tygodnik poświęcony sprawom sportu i przysposobienia wojskowego
fot z arch. Marka Słodownika
Wśród założycieli PZŻ-u były kluby żeglarskie z całej Polski: Pierwszy Polski Klub Jachtowy z siedzibą w Gdańsku, Klub Żeglarski z Chojnic i sekcje żeglarskie Akademickiego Związku Sportowego oraz Wojskowego Klubu Wioślarskiego z Warszawy.
Chojnice: ośrodek żeglarski, lata 1930-te.
fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
Związek w magazynie Morze nazywany był często „Wszechpolskim Związkiem Towarzystw i Klubów Żeglarskich”, co trafnie oddawało atmosferę żeglarstwa w tamtych latach, kiedy podobnym poczynaniom nadawano bardzo duży rozgłos i w nieco pompatyczny sposób formułowano przekaz medialny.[8]
To samo Morze, chwaląc polskich działaczy za koordynację poczynań i doprowadzenie do utworzenia związku żeglarskiego, dokonało porównania liczebności klubów żeglarskich w wybranych krajach na świecie.
Liczba zarejestrowanych klubów żeglarskich w wybranych krajach
(na podstawie magazynu Morze nr 1/1924, str. 7)
Wkrótce też polska ekipa wzięła udział w Igrzyskach Olimpijskich w Paryżu, niestety bez sukcesów. Polskę reprezentował Edward Bryzemejster[9], zajmując 12. miejsce w olimpijskich regatach, co było wynikiem poniżej oczekiwań.
Edward Bryzemejster na jedynym znanym dziś zdjęciu.
W prasie przedwojennej pojawiają się reklamy jego warsztatu szkutniczego, przemyka też jako uczestnik różnych regat, w których zazwyczaj plasował się na dalszych miejscach
Start uznano jednak za udany; młode państwo zaakcentowało swój udział w igrzyskach podkreślając swoje aspiracje, nie tylko sportowe. Rok 1924 stał się zatem początkiem nie tylko zinstytucjonalizowanego działania oficjalnych struktur na rzecz żeglarstwa, ale również rokiem debiutu olimpijskiego tej dyscypliny.
Powołanie ogólnopolskiego związku żeglarskiego, mającego w zamyśle reprezentować całe polskie żeglarstwo, a skupiającego działaczy z okręgu gdańskiego i chojnickiego zaskoczyło nieco działaczy z Warszawy – głównie Mariusza Zaruskiego – którzy mając wielkie ambicje sami chętnie widzieliby się we władzach tej organizacji. Dla nich fakt powstania krajowej federacji sportowej stał się wysoce niewygodny z uwagi na realizację własnych planów i prestiż, jaki towarzyszył nowo powołanej organizacji.
Doszło zatem do próby zakwestionowania stanu faktycznego w imię realizacji własnych ambicji kilku działaczy. Wskutek nacisków na prawomocnie wybrany zarząd PZŻ podważono legalność pierwszego zjazdu organizacji z 11 maja 1924 formułując poważne zarzuty wobec inicjatorów przedsięwzięcia.
„Uczestnicy komisji organizacyjnej Polskiego Związku Żeglarskiego w 1925 r.”
Sport Wodny, Zeszyt jubileuszowy X‑lecia Polskiego Związku Żeglarskiego; nr 2/1935, str. 25
Całą manipulację opisał ówczesny prezes PZŻ, Czesław Petelenz na łamach Sportu Wodnego [zachowano pisownię oryginału]:
[…] Udział w Olimpjadzie przychodzi do skutku, lecz rezultat tej przedwcześnie podjętej próby jest b. nikły.
Dnia 16-go sierpnia 1925 roku odbywa się pierwsze Walne Zebranie Związku w Chojnicach. […]
Okazuje się jednak, że zawiązana pośpiesznie, pod kątem widzenia udziału w Olimpjadzie, organizacja była pozbawiona należytych podstaw prawnych. Wobec tego, na wniosek kom. Aleksandrowicza, wybrany w Chojnicach zarząd, w składzie: pp.: L[udwik] Szwykowski, A[ntoni] Aleksandrowicz, O[tton] Wejland, A[dam] Wolff i F[ranciszek] Trzepałko, na zebraniu organizacyjnem, odbytem dnia 11-go listopada 1925 roku w lokalu WKW w Warszawie, uznał się tylko za Komisję Organizacyjną i przystąpił przedewszystkiem do opracowania statutu. […]
Tak więc, jako datę „poczęcia” P.Z.Ż. można przyjąć dzień 11-ty maja 1923 [sic!] roku, ale dniem „urodzin” jest właściwie 11 listopada 1925 r., chrzciny zaś tego dziecięcia odbyły się dopiero w maju 1926 roku, z chwilą zalegalizowania statutu.
Dnia 9.V.1926 r. odbył się I-y Sejmik Organizacyjny. […]
Powyższe daty, które ustaliłem na podstawie znajdujących się w archiwum P.Z.Ż. protokułach i korespondencji, a więc na podstawie materjału nie podlegającego dyskusji, powinny ustalić raz na zawsze pierwsze początki naszej naczelnej organizacji żeglarskiej, której historja „starożytna”, oparta dotychczas na ustnej tradycji, była dotychczas sprecyzowana.[10]
W istocie rzecz dotyczyła sporów ambicjonalnych toczonych pomiędzy działaczami warszawskimi, postaciami szeroko znanymi choćby z tytułu publikacji licznych artykułów na łamach prasy i funkcjach pełnionych w organizacjach społecznych o ogólnokrajowych charakterze a pasjonatami żagli z głębi Polski, którzy pracą organiczną w lokalnych strukturach demonstrowali swój stosunek do żeglarstwa.
Konflikt był oczywisty, a jego rozstrzygnięcie nastąpiło rok później, kiedy to uznano pierwszy, założycielski zjazd, za nieważny.
Marek Słodownik,
11 maja 2017
[1] Zaruski, Mariusz. „Cele i zadania naszego sportu żeglarskiego”. Sport Wodny, nr 2/1926, str. 33-34.
[2] Niektóre źródła podają datę 18 marca 1922.
[3] [ba]. „Klub Żeglarski w Chojnicach”. Sport Wodny, nr 2/1935, str. 27.
[4] Ludwik Szwykowski, ur. w 1872 r. na Krymie, z żeglarstwem zetknął się w Petersburskim Rzecznym Yacht Klubie (Санкт-Петербургский Речной яхт-клуб), do którego został przyjęty w 1903 roku. W 1906, do spółki z baronem Tyzenhauzenem i Françoisem Gonetem nabył luksusowy jacht regatowy Gaye Parisienne, ex Helen. Na tym jachcie Szwykowski uczestniczył w licznych regatach i wygrał kilka lokalnych, prestiżowych regat. W 1906 roku został przyjęty w poczet członków Cesarskiego Yacht Klubu w Petersburgu (Санкт-Петербургский Императорский яхт-клуб). W jego barwach miał startować w Igrzyskach Olimpijskich 1912 w Sztokholmie, co nie doszło do skutku z powodu technicznej awarii jachtu.
Jeszcze przed pierwszą wojną światową wrócił do kraju. Początkowo wiosłował w Wojskowym Klubie Wioślarskim, wkrótce zorganizował w nim sekcję żeglarską, która następnie przy jego udziale przekształca się w Wojskowy Yacht Klub, a w końcu w Oficerski Yacht Klub RP.
Przyczynił się w sposób istotny do powstania Polskiego Związku Żeglarskiego i Yacht Klubu Polski. Był wieloletnim członkiem ich władz, w tym prezesem PZŻ (1926-28) i komandorem YKP.
Wielokrotnie startował w regatach, które często inicjował. Był prekursorem rejsów bałtyckich na niewielkich jachtach. Na swoim mieczowym jachcie Doris odbył kilka morskich rejsów z własnymi dziećmi.
Stworzył wiele regulaminów, statutów, przepisów regatowych, był autorem podręczników żeglarskich oraz artykułów publicystycznych i fachowych. W okresie późniejszym przeniósł się do Wilna i tam popularyzował jachting i wioślarstwo. Zmarł w 1965 roku.
Źródło: „Ludwik Szwykowski”. Wikipedia <http://pl.wikipedia.org/wiki/Ludwik_Szwykowski>; data dostępu: 2015-05-10.
[5] Polska na morzu [praca zbiorowa; Jan Ignacy Targ – red.]. Warszawa : Główna Księgarnia Wojskowa, 1935; str. 202.
[6] Józef Klejnot-Turski, działacz żeglarski, urodził się 20 czerwca 1889 w Tallinie; syn Walerii z domu Turskiej i Józefa, oficera armii rosyjskiej. Ukończył gimnazjum filologiczne w Rewlu (dzisiejszy Tallin). Studiował matematykę i astronomię, a w 1915 ukończył Wydział Historyczno-Filologiczny Uniwersytetu Petersburskiego.
Okres I wojny światowej spędził w Rosji. Był współorganizatorem i nauczycielem dwóch szkół Macierzy Polskiej w Moskwie. Zmobilizowany do wojska rosyjskiego służył, do sierpnia 1917, w twierdzy morskiej Sveaborg (dziś: Suomenlinna), zbudowanej na grupie sześciu wysp w rejonie Helsinek.
Pod koniec sierpnia 1919 wstąpił do Wojska Polskiego w stopniu podporucznika artylerii. Został skierowany do polskiej misji wojskowej, działającej na Łotwie i w Estonii.
17 czerwca 1920 został mianowany wykładowcą nowoutworzonej Państwowej Szkoły Morskiej w Tczewie. Latem 1920, podczas wojny polsko-bolszewickiej, dowodził plutonem artylerii ciężkiej pod Zegrzem. Po przejściu do rezerwy uczył w Szkole Morskiej meteorologii, oceanografii, prawa morskiego oraz języka niemieckiego.
Był orędownikiem utworzenia portu morskiego w Tczewie. Swoje poglądy prezentował w założonym przez siebie czasopiśmie Żeglarz Polski i w książce Port Rzeczypospolitej. Widoki przyszłego rozwoju Gdańska, Tczewa i Gdyni – uwadze kół sejmowych (Gdańsk : nakład autora, 1921).
W pierwszych latach II Rzeczypospolitej Tczew awansował do drugiego po Warszawie ośrodka żeglarskiego. Nic więc dziwnego, że 11 maja 1924 r. na zjeździe kilku organizacji żeglarskich w Szkole Morskiej w Tczewie powstał Polski Związek Żeglarski. Jego pierwszym prezesem został właśnie Józef Klejnot-Turski.
Był wydawcą i redaktorem czasopism o tematyce morskiej – Żeglarz Polski, Codzienny Kurjer Morski i Kurjer Morski – ukazujących się w latach 1922-1931.
W latach trzydziestych mieszkał w Gdyni. Pracował jako kierownik referatu prasowego tamtejszej Izby Przemysłowo-Handlowej, publikował liczne artykuły o marynarce handlowej w biuletynie Izby. Aktywnie działał w Lidze Morskiej i Rzecznej.
We wrześniu 1939 na ochotnika zgłosił się do wojska. Walczył do końca działań Lądowej Obrony Wybrzeża na Oksywiu. Resztę wojny spędził w oficerskich obozach jenieckich w Prenzlau i Gross Born.
Po zakończeniu wojny Józef Klejnot-Turski powrócił na Wybrzeże. Pracował jako referent działu morskiego gdyńskiej Izby Przemysłowo-Handlowej do czasu jej likwidacji w 1949. Później, w Polsce stalinowskiej, nie było już dla niego miejsca na Wybrzeżu. Ostatnie lata życia spędził w Bydgoszczy, gdzie wobec zakazu podjęcia pracy utrzymywał się z udzielania lekcji języka angielskiego. Po wojnie nie podjął także działalności na rzecz żeglarstwa. Zmarł 25 sierpnia 1958 r. w Bydgoszczy i został pochowany na tamtejszym cmentarzu.
Źródła: „Józef Klejnot-Turski”. <www.wikipedia.pl>; data dostępu: 2017-05-10.
Jan Kulas, Oświadczenie poselskie. Sejm RP, 6 kadencja, 20 posiedzenie, 1 dzień (2008-07-22). <http://orka2.sejm.gov.pl/Debata6.nsf/main/31D1460A>; data dostępu: 2017-05-10.
[7] Kosianowski, Władysław. „Klub Morski w Gdańsku”. Morze, nr 11/1932, str. 9-10.
[8] [ba]. „Wszechpolski Związek Towarzystw i Klubów Żeglarskich”. Morze, nr 1/1924, str. 7.
[9] Edward Bryzemejster (ur. 1877, zm. ?) – inżynier-szkutnik, pionier żeglarstwa w Warszawie, zawodnik i działacz, olimpijczyk z Paryża (1924).
Pionier warszawskiego żeglarstwa, który wraz z Mikołajem Osińskim stworzył jego podstawy w Wojskowym Klubie Wioślarskim, gdzie w 1921 były już… dwie żaglowe łodzie i jedna prywatna.
Członek Polskiego Klubu Yachtowego w Gdańsku i jeden z założycieli w 1924: Polskiego Związku Żeglarskiego i Yacht Klubu Polski. Jednocześnie szkutnik, posiadający już od 1919 (Warszawa, Solec 105) warsztat, który początkowo był głównym dostawcą mieczowych jachtów dla amatorów pływania pod żaglami.
Także zawodnik. Uczestnik (i zwycięzca na Tajfunie) pierwszych regat morskich Ligi Żeglugi Polskiej w Gdyni (1923) przed swym kolegą klubowym Osińskim (na Albatrosie), o których admirał Michał Borowski powiedział, że „z ciasnej Wisły wypłynęli na pełne morze”. Wygrał na Jeziorze Charzykowskim (29 maja 1924) zawody eliminacyjne (stanęli do nich m. in. prezes PZŻ Klejnot-Turski i wiceprezes Otton Weiland) i jako pierwszy żeglarz polski znalazł się na starcie regat olimpijskich (łodzie monotypowe, 1 żeglarz ) na Sekwanie w miejscowości Meulan (50 km od Paryża).
Jachty monotypowe (5 m / 16.4 ft.) regat olimpijskich, Paryż 1924
Nie był to udany start Polaka i organizatorów, którzy według spisanej relacji naszego olimpijczyka, nie mogli lub nie chcieli zapewnić mu możliwości poznania sprzętu oraz trasy wyścigu. Polski żeglarz „wymusił” przydzielenie mu łodzi na 5 minut przed startem i nazwał postępowanie sekretarza komisji technicznej regat „cyniczną prowokacją”.
Historycy polskiego żeglarstwa i twórcy wielkiej encyklopedii tej dyscypliny sportu, podobnie jak organizatorzy paryskich igrzysk, niepoważnie potraktowali inżyniera Bryzemejstera. W fachowej literaturze brak nawet dat jego urodzin i śmierci. Niezamieszczenie nazwiska pierwszego olimpijczyka w encyklopedii żeglarstwa uznać trzeba za poważne niedopatrzenie.
Bibl.:
Głowacki, Włodzimierz. Dzieje żeglarstwa. Warszawa : Alma-Press, 1998; s. 145, 153, 154, 193, 196, 269-271, 319.
Głowacki, Włodzimierz. Olimpijskie żagle. Warszawa : Sport i Turystyka, 1974; s. 17-19.
Głuszek, Zygmunt. Polscy olimpijczycy : 1924-1984 : leksykon. Warszawa : Sport i Turystyka, 1988; s. 164.
Górski, Piotr i in. Kulisy olimpiad od Aten do Barcelony. Warszawa : Almapress, 1992; s. 67.
Księga adresowa „Warszawa” [?]; s. 415.
Minkiewicz, Władysław A. Olimpijska gorączka. Warszawa : BGW, 1993; s. 39.
Pawlak, Anna. Olimpijczycy : polscy sportowcy w latach 1924-1998. Kraków : AWF, 2000; s. 40.
Polakiewicz, Stanisław. Igrzyska VIII-mej Olimpjady Paryż 1924 oraz dzieje olimpizmu w zarysie. Lwów : Ossolineum, 1926; s. 338-340.
Wryk, Ryszard. Narodziny i rozwój Akademickiego Związku Sportowego do roku 1949. Poznań : Wyd. Nauka i Innowacje, 2014; s. 274.
Źródła:
Tekst: Polski Komitet Olimpijski, Olimpijczycy, Biografie, Edward Bryzemejster. <https://olimpijski.pl/olimpijczycy/edward-bryzemejster/>, data dostępu: 2017-05-10.
Rozszerzenie bibliografii: Periplus
Foto: Comité Olympique Français; Les Jeux de la VIIIe Olympiade; Paris 1924. Rapport officiel. Paris : Librairie de France, 1924; str. 591. Copyright: Amateur Athletic Foundation of Los Angeles, 1998.
[10] Petelenz, Czesław. „Polski Związek Żeglarski”. Sport Wodny, Zeszyt jubileuszowy X‑lecia Polskiego Związku Żeglarskiego; nr 2/1935, str. 25.