Felix Scherret urodził się w Pruszczu w roku 1895 w rodzinie kupca Juliusa Scherreta. Był dziennikarzem i prozaikiem. Do głębi socjaldemokratycznym i konsekwentnym.
Niewiele wiadomo o jego życiu prywatnym. Ze strzępów informacji rozproszonych po nielicznych opracowaniach [1] jego twórczości, głównie przez niemieckich historyków literatury i prasoznawców okresu 20-lecia międzywojennego, wyłania się nie obraz, a ledwie zarys sylwetki człowieka i twórcy w jednym, bowiem dane są pełne ogólników, eufemizmów, sprzeczności i niedopowiedzeń. Są epizodyczne, o czym świadczą pierwsze z brzegu przykłady: brak dokładnych dat urodzenia i śmierci (1950), brak bliższych danych o jego związkach ze środowiskiem skupionym wokół Cläre i Franza Jungów, czy brak informacji o potencjalnej współpracy z przedwojennymi berlińskimi rozgłośniami radiowymi.
Zagadek, niejasności i pytań jest zresztą więcej, a więc i problemów z kwerendami, które umożliwiłyby stworzenie biogramu pisarza z pełną bibliografią publikacji nie mówiąc o rzetelnej biografii.
Ostatnio więcej światła na jego życie i twórczość rzucili Peter Oliver Loew i Adrian Mitter, autorzy posłowia[2] do polskiego wydania pierwszej powieści Scherreta: Dolar drożeje! Powieść inflacyjna z pewnego starego miasta (Der Dollar steigt: Inflationsroman aus einer alten Stadt), opisującej szczytową fazę wielkiego kryzysu gospodarczego w Gdańsku w latach 1920-23.
Pewne jest to, że jej autor ukończył Szkołę Realną św. Piotra i Pawła w Gdańsku, mieszczącą się w budynku przy Hansaplatz (dzisiaj: ul. Wały Piastowskie 6; siedziba I LO), następnie – w latach 1914-1921 – w Berlinie i w Królewcu studiował teatrologię, filozofię, historię sztuki, historię muzyki, uczył się śpiewu i aktorstwa. Po studiach wrócił do Gdańska i mając 28 lat został dziennikarzem lewicowego tygodnika Danziger Rundschau[3].
Fragment pierwszej strony pierwszego numeru Danziger Rundschau z 3 września 1923
(Biblioteka Gdańska PAN; repr. autora)
Temu pismu wypada poświęcić tu trochę więcej uwagi niż pozostałym, w których Scherret pracował przez resztę życia, gdyż praktyka i doświadczenie wyniesione z Danziger Rundschau zaowocowały ważną powieścią gdańską i pamięcią o tym mieście.
Wychodzący w latach 1923-26 Danziger Rundschau był dla Scherreta szkołą tzw. dziennikarstwa zaangażowanego (dzisiaj podobno nieistniejącego), a więc ważnym epizodem w jego życiu. Linia programowa tygodnika („zwalczanie postaw antysemickich w społeczeństwie niemieckim, propagowanie ideałów liberalnych, hasła wierności konstytucji gdańskiej, idee porozumienia i współpracy polsko-gdańskiej”[4]) okazała się zbieżna z jego poglądami – przynajmniej w części.
Na łamach tego tygodnika Scherret uprawiał szeroko pojętą publicystykę społeczno-polityczną i kulturalną udowodniając, że był dociekliwym, inteligentnym i wrażliwym obserwatorem-dokumentalistą, przy tym – dobrym stylistą. Pisał[5] felietony („Die Bar”, „Activismus”, „Zur Psychologie des Kontors”), recenzje i krótkie szkice literackie („Der Vicomte de Valmont”, „Gustaf af Geijerstam”), omówienia („Daniel Chodowiecki”[6]) i erudycyjne artykuły będące hybrydami tych gatunków (np. „Film und Theater”). W nich nierzadko odnosił się do zdarzeń i postaci z przeszłości poszukując paralel i pomostów ze zmieniającą się z dnia na dzień burzliwą rzeczywistością lat 20-tych.
Nawoływał do aktywności i postępu, także w sztuce. W „Film und Theater” domagał się od twórców filmowych aktualności, przestrzegając przed marazmem i ucieczką od „palących problemów społecznych”, bo to tylko „ucieszy reakcjonistów”.
Był też bardzo krytyczny wobec Gdańska, który z jednej strony jawił mu się jako – skądinąd słusznie – prowincjonalne miasto, z drugiej – profetycznie apelował o „odcięcie wpływów polityki narodowo-niemieckiej na suwerenne miasto państwo”, jakim był Gdańsk po roku 1920. Wpływy te skończyły się we wrześniu 1939 roku… włączeniem miasta do III Rzeszy i przeoraniem Europy.
Na pewno w tym czasie Scherret wpadł na pomysł napisania powieści Der Dollar steigt. Okoliczności były wyjątkowe i nader sprzyjające. Wokół szalała inflacja, dewaluacja i korupcja, zaś chciwość i spekulacja zachwiały normami moralnymi i obyczajowymi. Gdańsk był jednym wielkim międzynarodowym kantorem wymiany walut, gdyż w tej materii nie obowiązywały tu żadne ograniczenia.
1906: Dwór Artusa, Wielka Hala.
W latach 1742-1920 mieściła się tu giełda (Börse) papierów wartościowych, zbożowa, walutowa
(pocztówka 19×24 cm; wyd. Verlag der Neuen Photogr. Gesselschaft A.-G.; Steglitz-Berlin, 1906)
Danziger Rundschau, uważny i krytyczny obserwator rzeczywistości, zamieszczał treściwe i kompetentne komentarze poświęcone raptownym zmianom w gospodarce i publikował tabelki z kursem dolara do guldena, np. na przełomie stycznia i lutego roku 1924 odnotowano nieznaczny spadek jego wartości (Der dollar fällt!), bowiem 2 lutego był wart 5,79[7] – o 16 fenigów gdańskich mniej, niż w dniu 28 stycznia; spadek wynikał m. in. z zastąpienia pod koniec roku 1923 reichsmarki guldenem gdańskim.
Banknot jednoguldenowy wydany przez Danziger Zentralkasse, datowany: 22 października 1923
Banknot 500 guldenów wydany przez Bank von Danzig, datowany: 10 lutego 1924
Powieść Der Dollar steigt[8], jak i dwie następne[9], zmaterializowały się dopiero po wyjeździe Scherreta w roku 1925 do Berlina.
Wydane drukiem powieści Scherreta: Der Dollar steigt (1930), Götter stürzen (1932), Unruhe um Mendoza (1942).
Tam, z marszu, podjął regularną współpracę z ważnym wielkonakładowym dziennikiem Vorwärts – Berliner Volksblatt, Zentralorgan der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands[10], w którym w latach 1925-31 zamieścił około 40 artykułów poświęconych literaturze, filmowi, teatrowi i „socjologii codzienności”..Pierwszy „Der Sent und das kleine Mädchen. Zwei moderne Typen”) ukazał się w wydaniu z 10 stycznia 1925 roku, zaś ostatni („Giovanni Papini: ‘Gog’” – omówienie nowej powieści Papiniego) – w wydaniu z 9 września 1931 roku. W tym czasie równolegle pracował nad powieścią.
Fragment pierwszej strony Vorwärts z 3 marca 1928
Der Dollar Steigt ukazała się w roku 1930 nakładem postępowej oficyny Der Bücherkreis, założonej w roku 1924, określającej się mianem „związku ludzi pracy, którzy zajmują się dobrą i cenną książką […] za niską cenę”; jej socjaldemokratyczny program „był zorientowany na lewe skrzydło ruchu robotniczego”[11]. Scherret jako autor znalazł się w dobrym, by nie rzec: doborowym, towarzystwie, które tworzyli m. in. Edmond i Jules de Goncourt, Martin Andersen Nexø, Maksym Gorki i Leonard Sidney Woolf.
Ze wstępu do polskiego wydania powieści wynika, że:
Scherret napisał typową dla końcowej fazy „Nowej Rzeczowości” (Neue Sachlichkeit) powieść, w której przeniósł wielkomiejskie formy egzystencji [z Berlina – K. B.] na prowincję [do Gdańska – K. B.]. […] Jej styl jest rzeczowy, bo traktuje ona przecież o kryzysie wielkomiejskiej cywilizacji, tekst jest krytyczny, zaś kreacja indywidualnych losów służy w zasadzie jedynie prezentacji poważniejszych kontekstów. […] Oprócz krytycznej postawy wobec rzeczywistości książka oferuje fascynujący wgląd w mało znany rozdział gdańskiej historii. Prezentacja tętniącego życiem miasta w czasach inflacji jest czymś więcej niż tylko ładnym malarstwem rodzajowym – jest ważnym świadectwem życia codziennego i mentalności w Wolnym Mieście Gdańsku.[12]
Można się pod tym podpisać obiema rękami z jednym zastrzeżeniem: należałoby sprawdzić zgodność opisów ówczesnych mechanizmów rynkowych i systemu bankowego z rzeczywistością, a przy okazji pośrednio odnieść się do twierdzenia pisarza o jego „pracy na giełdzie gdańskiej w charakterze maklera”.
Scherret – po opublikowaniu pierwszej powieści i zakończeniu współpracy z Vorwärts – związał się z dwutygodnikiem Der freie Angestellte [Wolny Strzelec] będącym od roku 1919 organem Zentralverbandes der Angestellten [Centralnego Stowarzyszenia Pracowników], wydawanym od roku 1927 do 1933, kiedy pismo zamknęli naziści.
Tam publikował w odcinkach fragmenty powieści So wird spekuliert![13] [Tak się spekuluje!] opatrzonej następującym komentarzem redakcyjnym:
Nasza nowa powieść dotyczy ważnej części współczesnego kapitalizmu, a mianowicie spekulacji giełdowych. Co oznacza spekulacja? Jak się odbywa? W jaki sposób wpływa na ludzi? Oto główne tematy.
Der freie Angestellte, 1 lipca 1931: str. 215 z pierwszym odcinkiem powieści Scherreta So wird spekuliert!
Ostatnim zidentyfikowanym pismem, dla którego Scherret pisał, było niszowe Deutschen Feuilleton Dienst redagowane od roku 1927 przez Cläre i Franza Jungów. Franz – sygnatariusz „Manifestu Dada” (1918) i spiritus movens dadaistów niemieckich, anarchizujący pisarz, entuzjasta rewolucji bolszewickiej i wielbiciel Lenina – musiał zbiec (1937) przed nazistami do Szwajcarii, zaś Cläre – wcześniej „dusza i muza małego kręgu poetów ekspresjonistycznych” (za Fritzem Mierauem) – kontynuowała działalność twórczą i wydawniczą do roku 1944, zapewniając tym samym Scherretowi możliwość publikowania.
Po wojnie Scherret pozostał – podobnie jak Jungowie – w Berlinie Wschodnim, gdzie do śmierci (1950) pracował w Rundfunk der DDR jako redaktor i spiker.
Kazimierz Babiński
[1] Zob. m in.:
Loew, Peter Oliver. Gdańsk literacki (1793-1945). [tł.: Marek Szalsza, Izabela Sellmer, Piotr W. Lorkowski] Gdańsk : Wyd. Mestwin, 2005; s. 77.
Klein, Alfred. Im Auftrag ihrer Klass: Weg und Leistung der deutschen Arbeiterschriftsteller 1918-1933, Berlin : Aufbau-Verlag, 1972.
Loew, Peter Oliver. „Kritischer Beobachter in der ‘toten Stadt’ : Felix Scherret und sein Danziger Inflationsroman” [Krytyczny obserwator w ‘martwym mieście’. Felix Scherret i jego powieść inflacyjna z Gdańska]. [w:] Brandt, Marion [red.]. Grenzüberschreitungen : Deutsche, Polen und Juden zwischen den Kulturen (1918-1939). Seria: Colloquia Baltica : Beiträge zur Geschichte und Kultur Ostmitteleuropas; 6. München : M. Meidenbauer, 2006; ss. 81-94.
„Scherret Felix (1895-1950)”. Bibliographieportal zur Geschichte Ostmitteleuropas. Marburg : Herder-Institut. <http://www.litdok.de/cgi-bin/litdok>
Stüben, Jens. „Zwischen Lokalgeschichte und Kulturpolitik: zur Literatur der Freien Stadt Danzig der Jahre 1920 bis 1933”. [w:] Acta Cassubiana. T. 11 (2009). Gdańsk : Instytut Kaszubski; ss. 69-91.
[2] Loew, Peter Oliver i Adrian Mitter. „Posłowie”. [w:] Scherret, Felix. Dolar drożeje! powieść inflacyjna z pewnego starego miasta. [tł. Janusz Mosakowski] Gdańsk : Fundacja Terytoria Książki, 2019.
[3] Danziger Rundschau. Unabhängige Montagszeitung. Danzig 1923-1926.
[4] Założenia programowe wydawanego od 1923 r. tygodnika „Danziger Rundschau” stanowiły: zwalczanie postaw antysemickich w społeczeństwie niemieckim, propagowanie ideałów liberalnych, hasła wierności konstytucji gdańskiej, idee porozumienia i współpracy polsko-gdańskiej. Pismo wydawane było w języku niemieckim. Nie było skierowane tylko do Żydów, również do pozostałych obywateli Wolnego Miasta Gdańska. Pierwszy numer ukazał się 3 września 1923 roku. Początkowo zespół redakcyjny tworzyli nie tylko Żydzi, jednak sytuacja zmieniła się po roku, gdy opuścili go Karl Eugen i Felix Scherret. Redaktorem naczelnym został żydowski prawnik Erwin Lichtenstein, który posługiwał się pseudonimem Ernst Stein. Kurt Reinhold redagował dział humoresek, dział muzyczny Bernhard Kamnitzer – socjalista, prawnik i pianista. Jednym ze współpracowników pisma był syjonista Izaak Landau. Tygodnik nie zyskał zbyt dużej popularności, a po 3 latach zawiesił działalność z powodu problemów finansowych [refr: Berendt G., Żydzi na terenie Wolnego Miasta Gdańska w latach 1920–1945 (Działalność kulturalna, polityczna i socjalna), Gdańsk 1997, s. 110.]. [w:] „Danziger Rundschau – tygodnik”. Portal: Wirtualny Sztetl. Dostęp: 2019-02-07, <https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/g/34-gdansk/101-organizacje-i-stowarzyszenia/80130-danziger-rundschau-tygodnik>
[5] Danziger Rundschau. Unabhängige Montagszeitung. 1923, nr 1-18, 1924, nr 1-50 [Biblioteka PAN, sygn.: X 610 20]
[6] Sygnowane „F. S.”
[7] Danziger Rundschau. Unabhängige Montagszeitung. 1924, nr 6.
[8] Scherret, Felix. Der Dollar steigt : Inflationsroman aus einer alten Stadt. [Dolar drożeje : powieść inflacyjna z pewnego starego miasta] Berlin : Bücherkreis, 1930.
[9] Scherret, Felix. Götter stürzen. [Upadek bogów] Jena : Urania-Freidenker-Verlag, 1932.
Scherret, Felix. Unruhe um Mendoza. Kriminalroman. [Niepokoje wokół Mendozy. Powieść detektywistyczna]. Berlin : West-Ost-Verlag, 1942.
[10] Zob.: „Vorwärts – Freiheit – Der Sozialdemokrat – Berliner Volksblatt – Neuer Vorwärts (und viele weitere Titel)”. Portal: Historische Presse der deutschen Sozialdemokratie online. Dostęp: 2019-02-04. <http://fes.imageware.de/fes/web/>
Gazeta została zamknięta przez nazistów w roku 1933. Ponownie zaczęto ją wydawać w roku 1948 jako organ SPD (Socjalistyczna Partia Niemiec). W roku 1988 jej nakład przekraczał 350 tys. egz.
[11] Zob.: „Der Bücherkreis”. Portal: Wikipedia. Dostęp: 2019-02-04, <https://de.wikipedia.org/wiki/Der_Bücherkreis>
[12] Loew, Peter Oliver i Adrian Mitter. „Posłowie”. Ibidem.
[13] Scherret, Felix. „So wird spekuliert!”. Der freie Angestellte : Zeitschrift des Zentralverbandes der Angestellten. 1931, nr 13-17. Portal: www.Gateway-Bayern.de/BibliotheksVerbund Bayern. Dostęp: 2019-02-08, <https://opacplus.bib-bvb.de/TouchPoint_touchpoint/start.do?Query=-1%3D”So+wird+spekuliert”&Language=De&SearchProfile=>