Kapitan Ziemowit wspomina ►początki na „Chopinie”◄ – byłam w załodze, o której pisze. Zaczęło się tak:
1. Lato 1991: szkolenie stacjonarne na Darze Pomorza, prowadzone przez Kaczorów z poprzednich Szkół Pod Żaglami kapitana Baranowskiego (Maciek Ombach i Piotrek Kwasigroch).
2. Rejs szkoleniowy na Pogorii, chyba tygodniowy, po Bałtyku.
3. Wolontariat w stoczni (robiliśmy m. in. wanty).
4. Jesień 1991 / zima 1992: mieszkaliśmy na Chopinie w stoczni w Gdyni; na pokładzie przed zwodowaniem była szkoła i prace wykończeniowe.
5. Przed wypłynięciem – szkolenie z kursu Ratownictwa Morskiego w CWM Gdynia[1] (tam mieszkaliśmy).
6. Początek rejsu: Gdynia. Wyszliśmy w morze 4 marca 1992. Dopłynęłam do Nowego Jorku – wyokrętowałam 5 lipca 1992.
1992: trasa dziewiczego rejsu STS Fryderyk Chopin: z Gdyni do Glasgow (kpt. Ziemowit Barański) ze Szkołą Pod Żaglami Krzysztofa Baranowskiego
Porty: Gdynia, Cuxhaven, Hamburg, Dublin. Tam wsiadło na pokład dwóch nastolatków z Irlandii, ale nie uczestniczyli w Szkole pod Żaglami – w tym sensie, że nie chodzili z nami na lekcje i nie musieli się uczyć. Mieliśmy kilkudniowy postój w Dublinie i czas na zorganizowane wycieczki oraz samodzielne wyjścia do portu w czasie wolnym.
Przez Morze Irlandzkie popłynęliśmy ku wybrzeżom Szkocji. Postój (na kotwicy) przy Lamlash na wyspie Arran.
Podczas postoju na kotwicy przy Lamlash na wyspie Arran (5-7 kwietnia 1991) na ląd płynęło się szalupami;
tu: przy sterze Robert Sienkiewicz (III oficer)
arch. Ziemowit Barański
Później porty Greenock i Glasgow.
11 kwietnia 1992: I wachta w Glasgow
arch. Ziemowit Barański
Z Glasgow pojechałam z Martą Byczkowską autobusem na dobę do Londynu.
Notabene, pisząc ten tekst wysłałam Marcie życzenia z okazji urodzin. Przepraszam za dygresję, ale życie bez nich byłoby nudne i pewnie zabraknie ich w opowiadaniach tworzonych przez AI.
Dwie nastolatki – szesnastolatki pojechały same nocnym autokarem na trasie Glasgow – Londyn do ambasady amerykańskiej po wizę, aby płynąć w dalszy rejs. Nie było telefonów komórkowych, aplikacji „jak dojadę”, ani Google-Maps. Udało nam się dotrzeć do ambasady na przedpołudniową rozmowę i polecono przyjść po odpowiedź pod koniec dnia pracy. Więc chodziłyśmy po Londynie. Odebrałyśmy wizy, poszłyśmy na dworzec autobusowy, kupiłyśmy bilety i wróciłyśmy z powrotem do domu, czyli na pokład Chopina.
Izabella Kłossowska i Marta Byczkowska w domu, czyli na pokładzie Chopina
(kotwicowisko przy Lamlash na wyspie Arran, 5-7 kwietnia 1992)
arch. Ziemowit Barański
To był inny świat. Mniejszej kontroli, większego zaufania i odpowiedzialności – bo przecież Kapitan był za nas odpowiedzialny prawnie. Nasi Rodzice i Kapitan mieli tyle wiary w nas i zaufania, że puścili nas same. Wtedy wydawało mi się to oczywiste. Dziś, patrząc z perspektywy rodzica oraz ograniczeń tworzonych przez system, zastanawiam się coraz częściej nad tym, gdzie zaczyna, a gdzie kończy się wolność.
Dziś rodzice mają w telefonach aplikacje rodzicielskie do kontrolowania miejsca pobytu ich dzieci, możliwość wysyłania sms i telefonowania non stop. W liceum rodzic musi przekazać wychowawcy pisemną zgodę na samodzielny powrót nastolatka z wycieczki, jeśli np. dzieciaki pójdą do kina i dziecko chce wrócić po filmie bezpośrednio do domu… Inny jest ten świat. Lepszy, czy gorszy? Czy daje młodym ludziom przestrzeń na samodzielność, na decyzje, pokonywanie małych trudności i hartowanie z życiem? Czy uczy dostosowania do szablonów?
Wracając wspomnieniami do wiosny 1992:
Od Szkocji załoga komunikowała się po polsku i angielsku. Wiadomo: Polacy między sobą po polsku, Szkoci po angielsku. Ale szybko przeszliśmy wszyscy na angielski, co sprzyjało integracjom wszelakim.
Lekcje mieliśmy po polsku. Ale wszystkie komendy żeglarskie i komunikaty, apele poranne były po angielsku.
Ze Szkocji popłynęliśmy ku wybrzeżom Portugalii. Zakotwiczyliśmy w okolicy Sagres, popłynęliśmy pontonami do brzegu, żeby odwiedzić miejsce, gdzie w XV wieku Henryk Żeglarz założył słynną szkołę nawigacji i kartografii.
Później był Kadyks.
1992: trasa rejsu STS Fryderyk Chopin z Gdyni przez Glasgow do Kadyksu (kpt. Ziemowit Barański) ze Szkołą Pod Żaglami Krzysztofa Baranowskiego i załogą szkocką
Szkoła się skończyła i nastąpiło oficjalne rozpoczęcie Columbus Tall Ships Race 1992, z mnóstwem imprez towarzyszących, parad żaglowców, wielkim oczekiwaniem na start regat, spotkanie z oceanem i tęsknotą za Ameryką, znaną z książek, encyklopedii, westernów, nielicznych filmów dokumentalnych z telewizji, serwisów prasowych, opowieści niewielu osób, które już tam kiedyś były.
Zdjęć wtedy prawie nie było. Teraz jesteśmy bombardowani obrazami. Wtedy były aparaty analogowe z rolkami na 24 lub 36 zdjęć. Przed naciśnięciem spustu migawki turysta zastanawiał się długo, czy warto zrobić fotkę, czy może warto zachować miejsce na coś ciekawszego, co zdarzy się później. No, niektórzy mieli już kamery podręczne do utrwalania wspomnień na filmie. Ale to byli nieliczni.
Była wiosna – kwiecień 1992. W Hiszpanii już upał. Przyjechali w odwiedziny rodzice Marty i zabrali naszą dwójkę na jednodniową wycieczkę do Sewilli na Expo. Widziałam wtedy po raz pierwszy pawilony krajów, których nazwy znałam tylko z mapy i lekcji geografii lub historii. To było niezwykłe doświadczenie.
Kadyks gościł nas kilka dni.
Zaczęły się regaty. Wtedy byłam częścią załogi trochę na innych zasadach. Miałam funkcję pomocnika drugiego oficera: zaopatrzenie, wymiana pościeli w portach przy zmianach załóg i takie tam. Miałam kluczyk do składziku z koszulkami okolicznościowymi (były oficjalne koszulki Chopinowe, później regatowe), stemplami, alkoholem i do apteczki.
Kadyks, 3 maja 1992: Fryderyk Chopin na starcie do regat Columbus Tall Ships Race 1992 płynie pod wszystkimi żaglami trójkątnymi (6 kliwrów i 4 grotsztaksle), ale jeszcze bez grota
arch. Ziemowit Barański
Rejs stał się już formalnie bardzo „international”. Dołączyła do nas ekipa młodzieży szkockiej z opiekunami i kucharką, która fatalnie gotowała. Na nasze szczęście chyba była w ciąży lub miała niemal permanentną chorobę morską, więc wkrótce, ku radości wszystkich, musiała nas pożegnać. I wtedy oficjalnym kukiem została jedna z polskich uczestniczek Szkoły: Sabina Pilot – tu: szacun dla niej!
Wtedy na pokładzie struktura załogi była taka: polska załoga stała i obcokrajowcy: młodzież ze Szkocji i oficerowie – Australijczyk i Nowozelandczyk.
Z Hiszpanii popłynęliśmy na Gran Canarię, później do Puerto Rico, na Bermudy i do Nowego Jorku. Z polskiej załogi uczniowskiej dopłynęły tam trzy dziewczyny: Iza Kłossowska czyli ja, Marta Byczkowska i Sabina Pilot oraz czterech chłopaków: Michał Kołakowski, Rafał Marciniak – który dalej płynął do Bostonu i tam wysiadł, oraz Maciek Guziak i Jarek Bazeli – którzy jako jedyni z nas przepłynęli wtedy Atlantyk w obie strony, bo Jarek wyokrętował w sierpniu w Liverpoolu, a Maciek w Gdyni.
Trasa STS Fryderyk Chopin w regatach Columbus Tall Ships Race 1992
● Cádiz – San Juan, Puerto Rico – I etap regatowy (kapitan: Krzysztof Baranowski),
● San Juan, P.R. – St. George’s, Bermuda – New York – Boston – cruise in company (kapitan: Krzysztof Baranowski),
● Boston – Liverpool – II etap regatowy (kapitan: Ziemowit Barański)
Po latach dostrzegam inne aspekty wyjątkowości, z których nie zdawałam sobie w pełni sprawy 30 lat temu.
Czynnie uczestniczyliśmy w budowie Chopina.
Jesień 1991 / zima 1992 – uczennice i uczniowie I semestru Szkoły Pod Żaglami Krzysztofa Baranowskiego pracują w stoczni przy takielunku Fryderyka Chopina (drabliny, klajdowanie want itp.)
arch. Ziemowit Barański
Byliśmy pierwszą załogą, która na nim płynęła.
Cuxhaven, maj 1993: uczennice i uczniowie Szkoły Pod Żaglami Krzysztofa Baranowskiego na maszcie Fryderyka Chopina; większości przed rejsem nie trzeba było uczyć pracy na rejach, opanowali ją już wcześniej pracując przy taklowaniu;
od lewej: Dorota Glińska, Jarosław „Stopa” Bazeli, Joanna Rawska, Marta Karska, Karolina Kurtz, Aleksandra Olszowska i Paweł Rawski[2]
fot. Marek Siwek / arch. Ziemowit Barański
Byliśmy pierwszą szkołą koedukacyjną.
Szkoci już na pokładzie Fryderyka Chopina w Greenock
arch. Ziemowit Barański
„Wpuszczanie” młodzieży z Irlandii, Szkocji (byli w naszym wieku i starsi) w polski skład było odważnym eksperymentem. Polskie dzieciaki przechodziły eliminacje, żeby się dostać. Szkoci popłynęli w ramach programu resocjalizacyjnego.
Luty 1992: STS Fryderyk Chopin podczas prób morskich na Zatoce Gdańskiej
arch. Ziemowit Barański
Napisałam kilka rzeczy, które może wydają się mało żeglarskie, ale pokazują, czym różniły się stare Szkoły Pod Żaglami kapitana Baranowskiego od dzisiejszych, ze względu na ogromne zmiany codziennego funkcjonowania związane z rozwojem technologii. Poza tym każdy rejs jest inny, każda Szkoła jest inna. Dla mnie – jako uczestniczki – ta, w której uczestniczyłam, była wyjątkowa, bo jest częścią mojego życia.
Myślę, że dla uczestników obecnych Szkół niektóre z tych informacji mogą być ciekawe.
Dobrego dnia wszystkim
Izabella
Izabella Kłossowska
Luty 2024
Dobór fotografii, mapy, przypisy i postscriptum: Kazimierz Robak
PS.
Załoga STS Fryderyk Chopin w jego pierwszym rejsie[3]
Od 27 lutego (Gdynia) do 27 kwietnia 1992 (Kadyks)
z młodzieżą ze Szkoły Pod Żaglami Krzysztofa Baranowskiego
Kapitan: Ziemowit Barański.
Załoga etatowa: Marek Capała (I mechanik), Danuta Kowalewska (kuk), Stefan Kowalewski (bosman), Marek Kowalski (II mechanik), Tomasz Nowotarski (piekarz), Marek Siwek (elektryk); Ireneusz Śliwiński (mechanik gwarancyjny Stoczni Dora; 19 marca, Cuxhaven – 11 kwietnia, Glasgow); Marcin Peresada (4 marca – 11 kwietnia) – operator filmowy).
Kadra oficersko-nauczycielska: Tomasz Dobrucki (II oficer), Maciej Duma (IV oficer), Jerzy Leśniewski (I oficer), Andrzej Obel (żaglomistrz), Alicja Radoń, Robert Sienkiewicz (III oficer), Bogusław Urbanowicz, Marek Walczyński, Wojciech Źródlak (do 11 kwietnia).
Uczennice i uczniowie: Paweł Andruchowicz (do 11 maja, Las Palmas), Włodzimierz Babś, Jarosław Bazeli (do 14 sierpnia, Liverpool), Marta Byczkowska (do 5 lipca, NYC), Dorota Glińska (do 11 kwietnia, Glasgow), Gerard Gliński (do 11 kwietnia, Glasgow), Witold Grela (do 11 kwietnia, Glasgow), Maciej Guziak (do 9 września, Gdynia), Krzysztof Hliniak (do 11 maja, Las Palmas), Bartosz Iljin (do 11 kwietnia, Glasgow), Marta Karska (do 11 maja, Las Palmas), Jarosław Klech (do 11 maja, Las Palmas), Izabella Kłossowska (do 5 lipca, NYC), Anna Kodziszewska (do 11 maja, Las Palmas), Michał Kołakowski (do 5 lipca, NYC), Karolina Kurtz (do 11 kwietnia, Glasgow), Rafał Marciniak (do 13 lipca, Boston), Ivo Nikić (do 11 maja, Las Palmas), Marek Neumann (do 11 kwietnia, Glasgow), Sabina Pilot (do 5 lipca, NYC), Aleksandra Olszowska (do 27 kwietnia, Kadyks), Piotr Rasiński (do 11 maja, Las Palmas), Sebastian Śmiech (do 11 kwietnia, Glasgow), Agnieszka Uczciwek (do 11 kwietnia, Glasgow), Grzegorz Urban (do 27 kwietnia, Kadyks).
Od 2 kwietnia 1992 (Dublin): David Heywood-Jones, Andrew Hetherington.
Od 9 kwietnia 1992 (Greenock): Tanya Allison, David Collin, Gary Daniels, Mary Devine, James Docherty, Paul Duff, Brian Goldsworthy, Lyne MacKenzie, Robert Kirkpatrick, Rosemary Mac Lachlan, Ann Marie Melley, Rory Mitchell, Lesley Ann Muirhead, Nicola Slater, John Stonier, Marina Stucchi, Lee Ann Telford.
Trasa: Gdynia – Kilonia (7 marca 1992), Kanał Kiloński (8 marca), Hamburg (9-15 marca) i Cuxhaven (16-19 marca) – Dublin (30 marca – 2 kwietnia) – Lamlash (wyspa Arran; 5-7 kwietnia), Greenock (7-10 kwietnia) i Glasgow (10-12 kwietnia); dalej, razem z młodzieżą szkocką, przez Zatokę Biskajską, do Zatoki Sagres (21-22 kwietnia) i Kadyksu (23-27 kwietnia).
Oficjalne daty trwania Szkoły: 27 lutego (wyjście z Gdyni 4 marca) – 27 kwietnia 1992 (Kadyks).
Czas trwania: 61 dni.
Dystans: 3235 Mm.
Od 27 kwietnia (Kadyks) do 5 lipca 1992 (Nowy Jork)
Kapitan: Krzysztof Baranowski.
Załoga etatowa: Marek Capała (I mechanik), Stefan Kowalewski (bosman), Marek Kowalski (II mechanik), Tomasz Nowotarski (piekarz; do 7 lipca), Marek Siwek (elektryk).
Kadra oficersko-nauczycielska: Tomasz Dobrucki (I oficer), Jarosław Kornacki (do 15 lipca, Boston), Jerzy Leśniewski (I oficer), Karmena Stańkowska (do 13 lipca, Boston), Marek Walczyński; ekipa TV Kraków: Andrzej Germann, Marian Curzydło, Jerzy Jędrzejczyk; Marcin Peresada (operator filmowy; do 15 lipca, Boston);
od 13 czerwca (San Juan, Puerto Rico): Frank Scott (I oficer), Karmena Stańkowska (II oficer; do 13 lipca, Boston), Vic Dowling (III oficer); Bruce Adlam (IV oficer), Alistair James Shields (midshipman).
Uczennice i uczniowie polscy: Jarosław Bazeli (do 14 sierpnia, Liverpool), Marta Byczkowska (do 5 lipca, NYC), Maciej Guziak (do 9 września, Gdynia), Krzysztof Hliniak (do 11 maja, Las Palmas), Marta Karska (do 11 maja, Las Palmas), Jarosław Klech (do 11 maja, Las Palmas), Izabella Kłossowska (do 5 lipca, NYC; Kadyks – NYC asystentka II oficera), Anna Kodziszewska (do 11 maja, Las Palmas)Michał Kołakowski (do 5 lipca, NYC), Rafał Marciniak (do 13 lipca, Boston), Ivo Nikić (do 11 maja, Las Palmas), Sabina Pilot (do 5 lipca, NYC; pełniła funkcję kuka/ asystenta kuka), Piotr Rasiński (do 11 maja, Las Palmas) + Alexis Komenda (Francja).
Załoga szkocka: Tanya Allison, David Collin (IV oficer), Gary Daniels (do 29 kwietnia), Mary Devine, James Docherty, Paul Duff, Brian Goldsworthy (do 13 lipca), Lyne MacKenzie, Robert Kirkpatrick, Rosemary Mac Lachlan, Ann Marie Melley, Rory Mitchell, Lesley Ann Muirhead, Nicola Slater, John Stonier, Marina Stucchi, Lee Ann Telford.
10 maja (Las Palmas) – 13 lipca (Boston, US): Elizabeth Blake (kuk, do 10 sierpnia, Liverpool), Elaine Bonyan, Nigel Bratten, Jain Broff, Colin Butters, Allison Clark, Angela Fleet, William Forsyth, Jane Gallaher, Brian Goldsworthy, Alisa MacDonald, Jason McNab, Ian Morgan, Dominic Pain, Steven Patterson, Tilo Philips, Steven Reynolds, Pauline Rome, Errol G. Ross, Kelly Stuart, Tracy Stocks, Shona Thomson, Scott Wallace, Martin Wial;
13 czerwca (San Juan, Puerto Rico) – 13 lipca (Boston, US): Bruce Adlam, Stephen Adlen, Mark Aikman, Sara Brennan, Fiona Cameron, Robert Collins, Aron Cool, Victor Dowling, Paul Fletcher, Mary Galbraith, Sheron Gardner, Hugh Gourlay, Lucy-Anne Hemming, Eilioth Henderson, Gavin Hunter, Elaine Hyatt, Julie Lea, Keith Luke, Paul Pratley, William Ralston, Ian Riddel, Christopher Rose, Joseph Sanders, Douglas Scott, Janine Smithers, William Sterley, Gordon Stuart.
14-15 czerwca: dziennikarze: Christopher Cox, Brian Wolski.
Trasa: Kadyks (27 kwietnia – 3 maja 1992), Ponta Delgada (7 maja), Las Palmas (8-12 maja), San Juan, Puerto Rico (1-4 czerwca), Culebra, P.R. (5-7 czerwca), Cayo Norte, P.R. (7-8 czerwca), San Juan, P.R. (9-14 czerwca), St. George’s, Bermuda (22-27 czerwca), Nowy Jork (3-5 lipca).
Oficjalne daty trwania etapu: 27 kwietnia (Kadyks) – 5 lipca 1992 (Nowy Jork).
Czas trwania: 70 dni.
Dystans: 5655 Mm.
Od 5 lipca (Nowy Jork) do 10 sierpnia 1992 (Liverpool)
Kapitan: Ziemowit Barański.
Załoga etatowa: Marek Capała (I mechanik), Stefan Kowalewski (bosman), Marek Kowalski (II mechanik), Tomasz Nowotarski (piekarz; do 7 lipca), Marek Siwek (elektryk); Elizabeth Blake (kuk).
Kadra oficerska: Frank Scott (I oficer), Jan Trammer (III oficer, kapitan stażysta; do 14 sierpnia, Liverpool), Bogusław Urbanowicz (II oficer, radiooficer), Włodzimierz Wieczorkiewicz (IV oficer i ochmistrz; do 11 sierpnia).
Załoga (od 13 lipca): Mike Alden, Alexander Atken, Simon Batchelor, Jarosław Bazeli (do 14 sierpnia, Liverpool), Julie Beard (do 7 sierpnia), Richard Bowes, Duncan Breminer, Jacqueline Brown, Cardine Bruce, Sara Cress (do 7 sierpnia), Michael Dunthorne, Colin Goldsworthy, Maciej Guziak (do 9 września, Gdynia), Neil Hamilton, Fiona Hall (organizatorka rejsu ze strony szkockiej), Ellie Houchiss, William Johnston, Keith Laird, Max Latey, Barry Lucas, Tilley Mack, John McCaley, Paul McNamara, Joseph McNight, Kathleen Murray, Richard Pacitti, Edward Pidcock, Simon Strimshaw, Bruce Smollet, June Simpson, Belinda Sales, Janet Scott, Laura Scott, Stephen Thomison, Angela Ure, Mark Wilson.
Trasa: Nowy Jork (5-7 lipca), Newport (8-9 lipca), Boston (10-16 lipca), Castletown, Isle of Man, UK (7-9 sierpnia), Liverpool (10 sierpnia).
Oficjalne daty trwania etapu: 5 lipca (Nowy Jork) – 10 sierpnia 1992 (Liverpool).
Czas trwania: 37 dni.
Dystans: 3607,8 Mm.
Od 10 sierpnia 1992 (Liverpool) do 9 września 1992 (Gdynia)
Kapitan: Ziemowit Barański.
Zastępca kapitana: Jerzy Leśniewski
Załoga zawodowa i oficerowie: Daria Druzgała (pomocnik kucharza), Maciej Guziak (pomocnik mechanika), Stefan Jonczykowski (II oficer), Stefan Kowalewski (bosman), Danuta Kowalewska (kuk), Marek Kowalski (I mechanik) , Wojciech Kuźnicki (III oficer), Marek Siwek (elektryk), Piotr Terpiłowski (motorzysta), Grzegorz Urban (z-ca I oficera), Bogusław Urbanowicz (I oficer; do 6 września).
Załoga: Michael Alden, Jan Baranowski (26 sierpnia do 5 września), Tomasz Barański (od 26 sierpnia), Manfred Bornitz (17 do 26 sierpnia), Tomasz Bucholz, Elain Bunyan (18 do 30 sierpnia), Izabela Gajda (30 sierpnia do 5 września), Anny Gilbert, Maciej Guziak, Thomas Harding (do 18 sierpnia), Anna Kodziszewska, Alexis Komenda (do 18 sierpnia), Jerzy Komenda (do 30 sierpnia), Torsten Kühn (17 do 26 sierpnia), Andrzej Obel (13-28 sierpnia), Edmund Snopczyński (od 26 sierpnia), Karmena Stańkowska (od 26 sierpnia), Jacek Szut (14-28 sierpnia), Harry Thompson (do 18 sierpnia), Agata Wirowska;
30 sierpnia – 6 września: 31-osobowa grupa niemiecka;
6-9 września: 38-osobowa grupa polska.
Trasa: Liverpool (10-16 sierpnia), Dublin (17-18 sierpnia), Bremerhaven (25-31 sierpnia), Travemünde (4-5 września), Burgstaaken, Fehmarn (5 września), Travemünde (6 września), Gdynia (9 września).
Oficjalne daty trwania etapu: 10 sierpnia (Liverpool) – 9 września 1992 (Gdynia).
Czas trwania: 31 dni.
Dystans: 2094,9 Mm.
[1] Centrum Wychowania Morskiego Głównej Kwatery ZHP (pełen skrót: CWM ZHP) – instytucja powołana przez Związek Harcerstwa Polskiego, służąca wychowaniu morskiemu młodzieży, jej aktywizacji marynistycznej, a także kształceniu harcerskich kadr wodnych [Wiki]. CWM ZHP kontynuowało od 1956 r. przedwojenną działalność Harcerskiego Ośrodka Morskiego (HOM) w Gdyni, utworzonego w 1934 r.
Autorka używa skrótu CWM dla określenia budynku (bo tak go powszechnie nazywano), będącego siedzibą CWM ZHP, stojącego na nabrzeżu przy Basenie Jachtowym im. Mariusza Zaruskiego w Gdyni.
[2] Za detale dotyczące tej fotografii i identyfikację osób dziękuję najserdeczniej Karolinie Kurtz. KR.
[3] Na podstawie: Dzienników Jachtowych STS Fryderyk Chopin (nr rej. PZŻ 2235/90 i 2236/90), notatek z archiwum kpt. Ziemowita Barańskiego, oraz zapisków i kwerendy wśród załogi, przeprowadzonej przez Izabellę Kłossowską, której w tym miejscu składam specjalne podziękowania. KR.
► Periplus – powrót na Stronę Główną