Otwarcie wystawy „03/68 UW. 50. Rocznica Wydarzeń Marcowych” odbyło się 8 marca 2018 w Starej Bibliotece UW. Dyrektor Muzeum Uniwersytetu Warszawskiego, prof. dr hab. Jerzy Miziołek, zwrócił się wówczas do zebranych z prośbą o przekazywanie do zbiorów muzeum pamiątek związanych z historią uczelni.
15 marca 1968: brama główna Uniwersytetu Warszawskiego
Fot. Tadeusz Zagozdziński, PAP
W odpowiedzi na apel kilka dni później przekazałem tej instytucji skromny dar związany z Marcem ’68. Było to broszurowe wydanie przemówienia pierwszego sekretarza PZPR, wygłoszonego 19 marca 1968 r. w Sali Kongresowej Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie: Władysław Gomułka, Stanowisko partii – zgodne z wolą narodu. Przemówienie wygłoszone na spotkaniu z warszawskim aktywem partyjnym 19 marca 1968 r., Wyd. I, „Książka i Wiedza”, Warszawa 1968, stron 48; podpisano do druku 20 marca 1968, druk ukończono 21 marca 1968 r.
Książeczka nie wyróżnia się niczym szczególnym wśród innych egzemplarzy tej wysokonakładowej publikacji (250 000 + 260 egz., jak podano w stopce wydawniczej), jednak związana z tym egzemplarzem historia wiele mówi o tamtych niełatwych czasach.
14 marca 1968, Katowice, Pl. Dzierżyńskiego: przemawia Edward Gierek, pierwszy sekretarz komitetu wojewódzkiego PZPR w Katowicach
i członek Biura Politycznego KC PZPR
Fot. Stanisław Jakubowski, PAP
W Wydarzeniach Marcowych 1968 nie mogłem uczestniczyć, ponieważ byłem wtedy za młody i nie przebywałem w Warszawie. Mieszkałem wówczas z rodzicami i młodszą siostrą we Włocławku, a dwaj starsi bracia studiowali już na uczelniach wyższych w Łodzi i w Warszawie. Byłem wtedy uczniem maturalnej klasy IVc (o profilu humanistycznym, z obowiązkową łaciną) w pobliskim I Liceum Ogólnokształcącym im. Ziemi Kujawskiej, mieszczącym się przy ulicy Mickiewicza 6.
I Liceum Ogólnokształcące im Ziemi Kujawskiej we Włocławku (2011)
Jedynym włocławskim echem wydarzeń 8 marca 1968 r., jakie zapamiętałem, było złożenie przez uczniów naszej szkoły (jeśli dobrze pamiętam, była to delegacja dwóch uczniów i jednej uczennicy, przy czym był wśród nich przedstawiciel mojej klasy, ale nie potrafię wymienić nikogo z imienia i nazwiska) w poniedziałek, 11 marca 1968 r., na długiej przerwie, wiązanki kwiatów pod tabliczką z nazwą ulicy (była to przecież ulica ADAMA MICKIEWICZA!). Ta właśnie tabliczka umieszczona była na ścianie narożnego budynku, w którym miało siedzibę (i tak też jest obecnie) Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku, niemal vis-à-vis głównego wejścia do naszej szkoły. Ten gest miał być, oczywiście, symbolem naszej uczniowskiej solidarności ze strajkującymi studentami w Warszawie, protestującymi po zdjęciu z afisza Teatru Narodowego w Warszawie Dziadów Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka.
Nasz gest przeszedł jednak niemal niezauważony. Już po godzinie (czy może dwóch) kwiaty zniknęły spod muru, usunięte przez nieznane nam osoby, zapewne te same, które skrzętnie wyzbierały dwa dni wcześniej (w sobotę, 9 marca) rozrzucone z przejeżdżającego samochodu w centrum miasta (na placu Wolności) niewielkie ulotki, których treści nie udało mi się niestety poznać.
19 marca 1968: Władysław Gomułka, pierwszy sekretarz PZPR, przemawia w Sali Kongresowej PKiN w Warszawie.
Fot. Stanisław Dąbrowiecki, PAP
Broszurkę zawierającą przemówienie Władysława Gomułki zobaczyłem po raz pierwszy w mojej szkole w piątek, 22 marca 1968. W tym dniu – mniej więcej w połowie zajęć – zostałem zwolniony z kolejnych dwóch lekcji i (wraz z jednym z kolegów z klasy, którego nazwiska nie pamiętam) zaproszony do szkolnej biblioteki przez opiekującą się księgozbiorem Halinę Zytner, wielce zasłużoną dla naszej szkoły pedagog, zatrudnioną w Liceum im. Ziemi Kujawskiej w latach 1945-1976, współzałożycielkę włocławskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego. W bibliotece zastaliśmy jeszcze jednego ucznia z równoległej klasy. Wszyscy należeliśmy do Kółka Bibliotecznego.
Informacja przekazana nam przez panią Zytner była bardzo prosta, a polecenie zrozumiałe:
Przed chwilą przywieziono nam bardzo ważną książeczkę, z której treścią zapoznamy się na lekcjach wychowawczych już w przyszłym tygodniu. Mamy tu trzy paczki z tymi broszurkami. Trzeba je rozpakować, książeczki ostemplować pieczątką naszej biblioteki, obok nanieść numer sygnatury – o, tu jest na karteczce – i ustawić na półce. Kilka egzemplarzy połóżcie od razu na półce obok, płasko, jeden na drugim, bez pieczętowania.
Wprowadzenie do inwentarza biblioteki około 400 egzemplarzy broszury (czyżby w pierwotnym zamiarze miały być one rozdane wszystkim nauczycielom i uczniom z naszej szkoły?) zajęło nam wtedy sporo czasu.
Po raz drugi spotkałem się z tą książeczką podczas lekcji wychowawczej, chyba już w poniedziałek, 25 marca. Dyżurny rozłożył przemówienie Gomułki na ławkach, byśmy mieli je pod ręką. Chwilę później, rozpoczęła się lekcja, na której usłyszeliśmy oficjalną interpretację przyczyn i skutków Wydarzeń Marcowych w Warszawie.
19 marca 1968, Sala Kongresowa PKiN w Warszawie: „warszawski aktyw partyjny”.
Fot. Stanisław Dąbrowiecki, PAP
Największym jednak dla nas – owej trójki z Kółka Bibliotecznego, ponownie zaproszonej do szkolnej biblioteki kilka dni później, we czwartek 28 marca lub w piątek 29 marca – zaskoczeniem było trzecie spotkanie z broszurką zwierającą przemówienie Władysława Gomułki.
Tym razem pani Zytner, bez zbędnych wstępów, poleciła nam… usunięcie w całym nakładzie książeczki dwubarwnych tekturowych okładek. Powiedziała:
Trzeba je wyrwać, o tak, rozerwać na pół i wyrzucić do tego kosza. Nie bójcie się. Książeczka się nie rozleci, jest zszyta, jak zeszyt.
W trakcie wykonywania tej niegodnej młodego bibliotekarza niszczycielskiej pracy zorientowałem się, że polecenie to musiało „przyjść z góry”, a chodziło o zatarcie śladów „nieodpowiedzialnych wybryków” niektórych uczniów z naszej szkoły, polegających na przerabianiu (w bardzo prosty sposób) umieszczonego na okładce nazwiska ówczesnego przywódcy partii z „Gomułka” na „omyłka”. Niszcząc okładki, na niektórych z nich widzieliśmy takie przeróbki. Zresztą nie po raz pierwszy. Kilka dni wcześniej śmialiśmy się skrycie z takich żartów po lekcji wychowawczej, kiedy dyżurny zbierał książeczki, by odnieść je do biblioteki.
Podarte okładki szybko wypełniły jeden, a potem drugi kosz na śmieci… I wtedy przypomniałem sobie, że przed tygodniem, zgodnie z poleceniem naszej nauczycielki, odłożyliśmy na półkę kilka nieostemplowanych egzemplarzy książeczki. Chwilę później dokonałem jeszcze jednej niegodnej młodego bibliotekarza zbrodni: ukradłem jeden z tych egzemplarzy, oczywiście, z zachowaną okładką (obecnie, po pięćdziesięciu latach od tych wydarzeń, w szkolnej bibliotece nie ma już ani jednej broszurki ze słynnym przemówieniem Gomułki).
Ten właśnie przywłaszczony egzemplarz (czy będzie mi to kiedyś wybaczone?), z oryginalną okładką, przekazałem do zbiorów Muzeum Uniwersytetu Warszawskiego.
Wojciech Przybyszewski
Warszawa, 23 kwietnia 2018
Tekst jest zmodyfikowanym wyimkiem z listu intencyjnego do Muzeum UW, dołączonego do opisywanego daru.
Zbliżoną wersję tego tekstu otrzymało 25 kwietnia 2018 r. Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie,
które zapowiedziało udostępnienie tej opowieści (i reprodukcji okładek) kuratorom wystawy „Obcy w domu”.
Dobór ilustracji i redakcja tekstu: Periplus (kr).
= = = = = = = = = = = = =
Wojciech Przybyszewski (ur. 1950) jest absolwentem Wydziału Geologii na Uniwersytecie Warszawskim.
Geolog, alpinista, speleolog, nurek, żeglarz, kolekcjoner, publicysta.
Od 2003 r. jest redaktorem naczelnym ogólnopolskiego miesięcznika Spotkania z Zabytkami,
wydawanym obecnie przez Fundację „Hereditas”.
Członek m.in. Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego,
Towarzystwa Opieki nad Zabytkami i Stowarzyszenia Historyków Sztuki.
Autor książek: „Pogorią” na Antarktydę (Warszawa : n. wł., 1981);
Z archiwum „Szkoły Pod Żaglami”; tom 1‑5. (Warszawa : n. wł., 1986-1990);
Olga Niewska. Piękno za kurtyną zapomnienia (Poznań : Rebis, 2001);
Portrety rodowe Krasińskich (Warszawa : Argraf, 2006);
Mistrzowie i dyletanci. Spotkania ze sztuką polską dziewiętnastego wieku (Warszawa : Muzeum Pałac w Wilanowie, 2012);
Portrety królów i wybitnych Polaków, Serie wydawnicze z lat 1820-1864 (Warszawa : Fundacja Hereditas, 2017);
autor ponad 400 artykułów popularnonaukowych i naukowych z zakresu historii sztuki, zabytkoznawstwa i ochrony dziedzictwa narodowego;
współautor (strona faktograficzna) książki Kazimierza Robaka Szkoła. (Warszawa/Tampa : WKR, 1986/2005).