IV. Czym jest periplus?
Periplus, czyli coś na kształt antycznego przewodnika po wybrzeżu morskim, czy może raczej dziennika pokładowego, był podstawą starożytnej geografii opisowej. Jak sama nazwa wskazuje, περίπους (dosł. „żegluga wokół”) stanowił sprawozdanie z odbytej żeglugi wzdłuż brzegu morskiego. Miał za zadanie możliwie najdokładniej przedstawić linię brzegową danego morza, uwzględniając takie punkty, jak: porty, przystanie, miejsca umożliwiające schronienie przed złą pogodą, miejsca niebezpieczne, punkty orientacyjne, położenie wysp i zatok itd.
Istotną część treści periplusu stanowiły podawane przybliżone odległości pomiędzy kolejnymi punktami, co ułatwiało statkom bezpieczną żeglugę. Periplus oferował zatem o wiele więcej informacji i szczegółów na temat topografii terenu niż starożytna kartografia, ponieważ z racji ograniczonej przestrzeni, mapy mogły zawierać w sobie ograniczoną ilość wiadomości.
Korzeni periplusów szukać trzeba w dawniejszej tradycji oralnej społeczeństw Śródziemnomorza, których model życia był ściśle związany z żeglarstwem. Relacje o odbytych wyprawach morskich, przekazywane drogą ustną, z czasem tworzyć musiały bardzo długie listy przeróżnych wiadomości, które dzięki wprowadzeniu pisma można było uporządkować i przedstawić. Periplusy przez całą starożytność cieszyły się wielką popularnością, a przyczynił się do tego z pewnością nie tylko typowo użytkowy charakter tych dzieł, ale także budzące zainteresowanie i przykuwające uwagę relacje z wypraw na często bardzo odległe tereny, słabo znane szerszemu gronu ludności Śródziemnomorza. Oprócz wiadomości typowo geograficznych, odnaleźć w nich można między innymi sporo materiału etnograficznego i mitologicznego, który ubarwia często bardzo surowy styl żeglarskiego sprawozdania.
Jedną z pierwszych literackich relacji z odbytej żeglugi jest periplus Skylaksa z Karyandy (2 poł. VI w. p.n.e.), który z polecenia króla perskiego Dariusza opłynął, poczynając od ujścia Indusu, wybrzeża Iranu, Zatoki Perskiej i Półwyspu Arabskiego. Nie zachował się żaden manuskrypt z tym dziełem, jednakże do naszych czasów dotarł pod imieniem Skylaksa inny periplus, datowany na IV w. p.n.e. Z powodu braku możliwości porównania obu tekstów, badacze nie są jednomyślni co do charakteru zachowanego dzieła. Jest on bądź kompilacją wielu różnych periplusów, bądź przekształconą i rozszerzoną wersją starszego periplusu Skylaksa. Dla rozróżnienia, autora zachowanego periplusu nazywa się Pseudo-Skylaksem.
Do periplusów VI wieku p.n.e. zalicza się ponadto periplus żeglarza kartagińskiego Hannona, opisujący wybrzeża Afryki od Maroka po – być może – Zatokę Gwinejską. W VI w. p.n.e. powstał też tak zwany Periplus Massalijski, czyli opis podróży z terenów dzisiejszej Marsylii, poprzez wybrzeża atlantyckie Europy, po Wyspy Brytyjskie. Dzieło to znamy jedynie z fragmentów zachowanych w poemacie Festusa Rufusa Avienusa Ora maritima [Brzeg morski] z IV w. n.e.
Inny autor, Pyteasz z Massalii[1], w 1 poł. IV w. p.n.e. odbył podróż, w trakcie której opłynął Brytanię aż po północny kraniec Szkocji oraz wybrzeże Morza Północnego. Spisana przez niego na podstawie tej ekspedycji relacja została nazwana Περίτού Ωκεανού [peritou Okeanou, co bywa przekładane jako „Opis Oceanu”]. Również to dzieło nie zachowało się w całości i znamy je tylko z fragmentów, cytowanych lub parafrazowanych przez innych pisarzy, między innymi przez Strabona.
Jednym z młodszych periplusów jest wierszowany utwór niepewnego autorstwa, tzw. Periegesis Pseudo-Skymnosa z Chios z I w.p.n.e. Utwór ten opisuje nie tylko wybrzeża morskie, ale także tereny wewnątrz lądu i stąd tytuł „periegeza”, czyli „obejście”, a nie „opłynięcie”, jak w przypadku periplusu.
Na I w. n.e. datowany jest anonimowy Periplus Morza Czerwonego, przez które rozumiano dzisiejszy Ocean Indyjski. W tymże periplusie zachowały się spore fragmenty z zaginionego dzieła historyka i geografa Agatarchidesa z Knidos, z II w. p.n.e.
Z 1 poł. II w. n.e. pochodzi periplus Morza Czarnego (gr. Περίπλους τοῦ Εὐξείνου Πόντου, łac. Periplus Ponti Euxini, pol. Żegluga dookoła Pontu Euksyńskiego), napisany w formie listu do cesarza Hadriana przez Arriana z Nikomedii.
Arrian: Periplous Euxeinou Pontou
wyd. Bazylea : Johann Froben i Nicolaus Episcopius, 1533 (Editio princeps)
Arrian: Periplus Ponti Euxini w redakcji i tłumaczeniu Aidana Liddle’a,
wyd. Londyn : Bristol Classical Press, 2003
Ważnym autorem późnej starożytności jest geograf Marcjan z Heraklei, żyjący prawdopodobnie w IV w. n.e. Stworzył on kompilację z różnych dzieł, nazwaną Periplus Maris Externi, która opisuje wybrzeża na zewnątrz Morza Śródziemnego, czyli wybrzeża Oceanu Atlantyckiego i Indyjskiego. Marcjan jest również autorem epitomy o nazwie Menippi Periplus Maris Interni, stworzonej z niezachowanego dzieła Menipposa z Pergamonu z I w. p.n.e. Utwór ten opisywał wybrzeża Morza Śródziemnego oraz Czarnego.
[1] Pyteasz z Massalii (350?-285? p.n.e.; Massalia – dzisiejsza Marsylia) to jeden z największych geografów starożytności. Opłynął Wyspy Brytyjskie, dotarł do Orknejów i Szetlandów oraz do lądu w strefie polarnej, który opisał jako Ultima Thule (dosłownie: ostatni świat), odległy o 6 dni żeglugi od Brytanii. Mogła to więc być Islandia lub wybrzeża Norwegii. Pyteasz opisał dnie polarne trwające 21-22 godziny i zamarzanie morza, podczas którego zatraca się różnica między lądem, morzem i powietrzem, a substancji łączącej wszystko nie sposób przebyć pieszo ani statkiem. Fridtjof Nansen (1861-1930), wielki norweski podróżnik i badacz polarny, uznał to za opis kaszy lodowej tworzącej się na powierzchni zamarzającego morza, a z opisów czasu trwania dni polarnych wnioskował, że Pyteasz mógł dotrzeć nawet do szerokości 65,5° N (równoleżnik koła podbiegunowego znajduje się na 66,57°N). Pyteasz jako pierwszy zauważył związek pływów morskich z pozycją Księżyca wobec Ziemi i opisał pływy o wielkich amplitudach (współcześnie przy wybrzeżach brytyjskich rejestrowano maksymalne wysokości pływów ok. 16 m), co zostało wyśmiane przez żyjącego 300 lat później Strabona. Wśród komentarzy na temat podróży Pyteasza znaleźć można opinie, że pływał on po Bałtyku, gdzie dotarł do ujścia Wisły i że w jednej z wypraw wpłynął na Morze Czarne i Azowskie, i żeglował w górę Donu. [przyp. KR]
Joanna Porucznik – ur. w 1985 r. w Lubinie, absolwentka Kultury Śródziemnomorskiej (licencjat), filologii klasycznej i archeologii (magisteria) Uniwersytetu Wrocławskiego. Jej dysertacja doktorska (2015) dotyczyła relacji grecko-barbarzyńskich na północnych wybrzeżach Morza Czarnego i zrealizowana została w ramach programu Międzynarodowe Projekty Doktoranckie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, projekt The Eastern Mediterranean from the 4th Century BC until Late Antiquity. Wybrzeża Morza Czarnego od wielu lat pozostają w kręgu zainteresowań badawczych autorki, czego wynikiem są liczne podróże odbyte do krajów nadczarnomorskich (Ukraina, Rosja, Bułgaria, Rumunia, Turcja, Gruzja), a także udział w wykopaliskach archeologicznych (misje archeologiczne w Tyritake oraz Tanais).
► powrót do strony: Periplus czyli antyczna locja
► idź do kolejnego fragmentu:
V. Zainteresowanie Morzem Czarnym w czasach antycznych