Leszek Bednarczuk: O języku flisaków wilejskich.
5. Komendy flisackie

Odnoszą się do kierowania po wodzie strugiem lub płytem, holowania brzegiem oraz wskazywania kierunków.

 

STAUBUJ – „przybijaj do brzegu”.

W tym samym znaczeniu wyraz ten notuje Chodźko[1], a za nim Słownik warszawski[2], gdzie indziej nie został poświadczony. Pozostaje zapewne w związku z niem. stäuben, gw. stauben, ‘rozpylać (o wodzie)’, ale droga zapożyczenia nie jest jasna.

 

 

ŁATRUJ – „na wszystkie strony kieruj drągiem”.

Czasownik ten, poza Tyszkiewiczem nigdzie nie notowany, został utworzony od dawnej nazwy miary łatrsążeń[3], choć rozwój znaczeniowy (od rozmiarów drąga, por. sążnisty?) nie jest zupełnie jasny.

 

 

ULAŻ – „weź na siłę”.

Według Chodźki jest to „wyraz techniczny po­budzający do silnego robienia rudlem albo wiosłem”[4], a z kontekstu wynika, że używa się go przy odbijaniu od brzegu lub spychaniu z mielizny. W języku białoruskim uljagać znaczy m. in. ‘naciskać, przyciskać’.

 

 

SZYBUJ – „popędzaj statek”.

Z innych kontekstów u Tyszkiewicza wy­nika, że czasownik ten w znaczeniu nieprzechodnim odnosi się w ogóle do szyb­kiego poruszania się po wodzie, por. u Wincentego Pola: Łódki szybują ochoczo po jeziorach[5].

Innym terminem oznaczającym ‘pływanie statkiem’ był leksem CHODZIĆ, np. w periodzie chodzenia strugów po Wilii (s. 290), Ten, że często na strugach do Królewca chadzał (Pan Tadeusz, VII, 2), Poszedł do Królewca młodzieniecwiciną (Czeczot, „Prząśniczka”); chodzić na tratwach[6].

 

Nazwy czynności związanych z holowaniem są wyrażane przez nominalne zwroty przyimkowe z elipsą czasownika IŚĆ:

 

[iść] Z SAMOJ NA BIEREH – [iść] „na brzeg z liną”.

[z podrozdziału „Wyposażenie”] 

SAMÀ – „lina, którą na płycie ludzie staubują’ [‘dobijają’] zowie się samà”. Akcent wskazuje na związek z białoruskim samà ‘gospodyni’. W znaczeniu tym notują go: Linde z Zimorowica, Poczobuta (XVII w.) oraz Zabaw przy­jemnych i Pożytecznych, podobnie Słownik wileński  i [Słownik warszawski oraz w Słowniku gwar polskich] Karłowicz z uwagą „ustnie z Lit­wy”, a Halina Turska z Jana Chodźki (s. 76). Oba więc znaczenia nie zaimkowe ‘gospodyni, pani’ oraz ‘lina’ mają zasięg kresowy, przy czym to ostatnie nie jest znane poza Tyszkiewiczem.

 

[iść] W POLE – „odejść jak najdalej od brzegu”.

Zwrot ten oraz komendę odwrotną: [iść] OD POLA, notuje na Niemnie autor przytoczonej przez Syrokomlę relacji[7].

 

[iść] PA TRELI – oznacza u Tyszkiewicza, że „ludzie statek ciągnący mają iść po brzegu”, a trelowanie ‘ciągnienie struga sznurem’.

Termin ten znany jest w polskim żargonie żeglarskim od Klonowica:

Wędrujże trelem, gdzie brzeg jest wysoki i nurt głęboki [Flis (1595); w. 1827]

[i z Haura (1693):]

Na tryl – to się rozumie, gdy flisi lądem ciągnąć mają polną liną statek, a ieden tylko chłop przy sterniku na warudze zostaie [wołaiąc na nich holuy, albo nie holuy][8].

Według Brücknera (s. 575) trel, trelować znaczy ‘ciągnąć (holować) statek po trelu, tj. ‘ścieżce’ i pochodzi z języka niemieckiego, gdzie treilen (dzis. treideln) znaczy ‘holować’.

Wicinnicy na Niemnie. Koniec XIX w.
Pocztówka ze zbiorów Feliksa Woroszylskiego[9]

 

Vasmer[10] na pierwszym miejscu jako źródło podaje angielskie to trail ‘ts’, co dla polskiego nie jest możliwe.

Znaczenie ‘ścieżka flisacka’ jest innowacją polsko-białoruską.

W powieści Floriana Czarnyszewicza[11], przedstawia­jącej życie ludności polskiej nad Berezyną w pocz. XX w., trel (gen. treli) oznacza ‘ścieżkę leśną, przesiekę, po której można jechać wozem’.

 

[iść] NA STOS — [iść] NA GIEGNIE – „na prawo – na lewo”.

Określenie kierunku skrętu – ‘na prawo – na lewo’ – to jedne z najważniejszych komend żeglarskich.

W żargonie flisackim na Wiśle i Polesiu[12] występują tu formy [iść] na sztyber[iść] na bakier (to ostatnie weszło do języka ogólnopolskiego), które zostały zapożyczone z dolnoniemieckiego stürbort ‘prawa burta, sterowa’ i bakbort ‘lewa burta, od tyłu (w stosunku do steru)’[13].

Odpowiednie terminy w żegludze na Niemnie nie zostały utrwa­lone, natomiast dla Wilii notuje Tyszkiewicz: [iść] na stos ‘na prawo’ i [iść] na giegnie ‘na lewo’.

Podstawowe znaczenie obu wyrazów jest jasne: pierwszy pozostaje w związku z omówionym wyżej terminem stos ‘przód statku’, drugi pochodzi z litewskiego gēgnė ‘krokiew, drewniany kabłąk przy sieci’[14], a w północno-zachodnich gwarach białoruskich (i polszczyźnie wileńskiej) oznacza ‘kabłąk przy sieci’, ‘urządzenie do noszenia siana’, a ponadto ‘żelazny trzpion u pługa, na który nakłada się drewniane rękojeści’[15].

Ale ich rozwój znaczeniowy w języku flisackim stanowi prawdziwą zagadkę. Zapewne chodzi tu o technikę wiosłowania. By uzyskać skręt, należało mocno nacisnąć, uderzyć (niem. Stoss ‘uderzenie’) drygawką umieszczoną na przodzie (stosie) struga lub płytu. Przy giegni chodzi zapewne o jakiś nieznany nam dzisiaj detal o kabłąkowatym kształcie.

Zwrot na stos został poświadczony u Chodźki (s. 235):

Trzeba się tylko na prawo trzymać, bo przy lewym brzegu miałczyzna. – Na stos! na stos! – zawołał głośno Bartłomiéj,

skąd dostał się do Słownika Doroszewskiego[16].■

 

Leszek Bednarczuk, Kraków

Cdn.


 

Pierwodruk: Język Polski. Organ Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego. 1984, nr 1/2 (styczeń/kwiecień).
Kraków : Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, 1984.

 

Dobór ilustracji, dodatkowe przypisy [również w nawiasach kwadratowych] i red.: Periplus.pl / Kazimierz Robak

Reprodukcje słownikowe (jeśli nie zaznaczono inaczej): Słownik języka polskiego. T. 1-11. [Witold Doroszewski, red.] Warszawa : PWN, 1950-1969; <https://sjp.pwn.pl/doroszewski/lista/A.html>

 

Na Str. Gł.: Wicinnicy na Niemnie. Koniec XIX w. (pocztówka ze zbiorów Feliksa Woroszylskiego)
Z: Waszkiewicz, Andrej. „Wiciny i wicinnicy na Niemnie”. Magazyn Polski. [miesięcznik Społecznego Zjednoczenia «Związek Polaków na Białorusi»,
od roku 2005 wydawany na uchodźstwie] Nr 1 (61) styczeń 2011; s. 16-19.

 

Leszek Bednarczuk (ur. 1936) – polski językoznawca, indoeuropeista i celtolog.
Od 1987 profesor Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie; od 1991 członek Polskiej Akademii Umiejętności.
Prace prof. Bednarczuka obejmują zakres językoznawstwa indoeuropejskiego, języków: polskiego, słowackiego, celtyckich (walijski, irlandzki), bałkańskich i in.

 


[1] Chodźko, Ignacy. Brzegi Wilii. Obrazy litewskie. T. 2: Wilno, 1872 [pierwodruk: „Athenaeum”, t. 6. Wilno 1842]); s. 229.

[2] Słownik języka polskiego. [Słownik warszawski] T. 1-8. [Jan Karłowicz, Adam Kryński, Władysław Niedźwiedzki, red.] Warszawa : s. n., 1900–1927;  VI, s. 406.

[3] Sławski, Franciszek. Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków : Tow. Miłośników Języka Polskiego, 1952 i nast.; V, s. 44;
porównaj też: Słownik staropolski. [Stanisław Urbańczyk, red.]. Wrocław etc. : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1953-2002;  IV, s. 103.

[4] Chodźko, ibidem, s. 233.

[5] Słownik języka polskiego. T. 1-11. [Witold Doroszewski, red.] Warszawa : PWN, 1950-1969; VIII, s. 1000; hasło „szybować”.

[6] Słownik Doroszewskiego, ibidem, I, s. 888; hasło „chodzić”.

[7] Syrokomla, Władysław. Niemen od źródeł do ujścia. 1, Monografija rzeki Niemna od jego źródeł do Kowna. 2, Pamiętnik podróży żeglarza litewską wiciną z Kowna do Królewca zredagowany i przerobiony, przez tegoż. Wilno : Nakładem A. Assa, 1861. Reprint: Vilnius : Atkula, 2011; s. 113, 148.

[8] Cytat z: Haur, Jakób Kazimierz. Skład albo skarbiec znakomitych sekretów ekonomii włościańskiéj. Kraków 1693, w:
Linde, Samuel Bogumił. Słownik języka polskiego. T. V, cz. III. Warszawa : s.n., 1812; hasło: „trel”; s. 651.

[9] Waszkiewicz, Andrej. „Wiciny i wicinnicy na Niemnie”. Magazyn Polski. [miesięcznik Społecznego Zjednoczenia «Związek Polaków na Białorusi», od roku 2005 wydawany na uchodźstwie] Nr 1 (61) styczeń 2011; s. 16-19.

[10] Vasmer, Max. Russisches etymologisches Wörterbuch. Heidelberg : Carl Winter Universitätsverlag, 1950-1958; III, s. 135.

[11] Czarnyszewicz, Florian. Nadberezyńcy : powieść. Toronto : Alliance Library, 1976.

[12] Kolberg, Oskar. Białoruś-Polesie. Dzieła wszystkie. T. 52. Wrocław ; Kraków : Polskie Tow. Muzyczne ; Warszawa : Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1968; s. 77.

[13] Brocki, Zygmunt. Morze pije rzekę : historyjek z życia terminów morskich zbiorek trzeci. Gdańsk : Wyd. Morskie, 1969; s. 259-268, gdzie dalsza literatura.

[14] Lietuvių kalbos žodynas. [Słownik języka litewskiego] Vilnius : Lietuvos Mokslų Akademija. Lietuvių Kalbos Institutas, 1941 i nast.; III, s. 200.

[15] Słoŭnik biełaruskich haworak Paŭnoczna-Zachodniaj Biełarusi i jaje pahraniczcza. [Mackiewicz, Józefa Flary­ja­nav­na, red.] Minsk : Nawuka i technika, 1979 i nast.; I, s. 439-440.

[16] Cytat z Chodźki: hasło „stos”, Słownik Doroszewskiego, ibidem, VIII, s. 782.

 


 

Cdn.

1. Wstęp (7 listopada 2019)

2. Obiekty pływające (14 listopada 2019)

3. Wyposażenie (21 listopada 2019)

4. Ładunek (28 listopada 2019)

5. Komendy fli­sackie (5 grudnia 2019)

6. Rzeka (12 grudnia 2019)

7. Podsumowanie i bibliografia (19 grudnia 2019; Wesołych Świąt!)

 


► Periplus – powrót na Stronę Główną