Słownictwem flisackim interesowano się w Polsce od dawna. Dostało się ono do literatury pięknej poprzez Flisa (1595) Sebastiana Fabiana Klonowica[1], a zostało systematycznie opisane już w pierwszej połowie XIX wieku przez Józefa Haczewskiego i Wiktora Kozłowskiego[2]. Zbiory te nie obejmują jednak terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Najstarsze nazwy związane z żeglugą na Niemnie, Wilii i Dźwinie pojawiają się w dokumentach urzędowych oraz Kronice (1582) Macieja Stryjkowskiego[3].
Później – dopiero w poezji Adama Mickiewicza („Kurhanek Maryli”, „Dudarz”, Pan Tadeusz) i Jana Czeczota („Prząśniczka”).
Znacznie więcej materiału przynoszą utwory z pogranicza literatury i etnografii Józefa Ignacego Kraszewskiego, Ignacego Chodźki, i Władysława Syrokomli[4].
Jednak najwięcej fachowych informacji zawiera dzieło Konstantego hr. Tyszkiewicza zatytułowane Wilija i jej brzegi pod względem hydrograficznym, historycznym, archeologicznym i etnograficznym, wydane przez J. I. Kraszewskiego w Dreźnie w 1871 roku[5]. Jest ono rezultatem podróży naukowej po Wilii w r. 1857, podczas której autor poznał z autopsji używaną tam wówczas terminologię flisacką i żeglarską, poświęcając jej odrębny rozdziałek: „Język flisów” (s. 290-291).
Na językoznawczą wartość dzieła Tyszkiewicza zwróciła uwagę Halina Turska[6], która mimo pewnych zastrzeżeń oparła na nim swoje wnioski na temat czasu powstania polskich obszarów językowych na Wileńszczyźnie.
Dla ustalenia genezy terminologii flisackiej szereg wskazówek przynosi IV rozdział pracy Tyszkiewicza, zawierający „Wiadomość historyczną o handlu na rzece Wilii od najdawniejszych czasów do dni naszych” (s. 46-63).
Od XIII w. pojawiają się świadectwa (traktaty, przywileje, zapiski w kronikach ruskich, krzyżackich i polskich, m. in. u Długosza) ożywionego handlu na rzekach Wielkiego Księstwa, którego dwa główne miasta Wilno i Kowno łączy Wilia.
Wiadomo, że w r. 1418 Jagiełło odbył podróż Niemnem z Grodna do Wielony. W spisanych językiem zachodnioruskim dokumentach wielkich książąt jest mowa o wicinach (витины), płytach (плоты), czółnach (чолны).
Dla ożywienia handlu z Morzem Czarnym królewicz Władysław postanawia „Przekopanie nowego portu z nizu Berezyny rzeki do Wilii” (konstytucja sejmowa z r. 1631).
Mimo wojen i zaborów handel na rzekach Wielkiego Księstwa trwał nadal, a faktyczny jego upadek został spowodowany przez „system kontynentalny” Napoleona z r. 1808. Wtedy to przestano używać strugów na Wilii, ale „wyrażenia flisowskie, lubo ich potrzebę wywołały może tylko strugi, z niemi się razem nie zatraciły, lecz przeniósłszy się na krobki, płyty i łajby na tych już statkach w ustach sterników żyją. jeszcze dotąd” (s. 290).
Blokada portów rosyjskich przez floty sprzymierzonych w czasie wojny krymskiej (1853-1855) spowodowała krótkotrwały rozkwit handlu na Wilii i Niemnie z Królewcem. Sprowadzono wówczas z Dźwiny łajby; na jednej z nich odbył swą podróż Tyszkiewicz. Informatorem autora był sternik, wówczas 70-letni Wasil Busławski Sapieżka, który w młodości „chodził corocznie na strugach do Kowna”, a jak wynika z różnych jego wypowiedzi, mówił na co dzień po białorusku.
Przytoczony przez Tyszkiewicza materiał, liczący około 30 wyrazów i zwrotów, jest największym spośród dotychczas znanych, ale nie jedynym źródłem informacji o języku flisaków wilejskich.
Literacką relację ze spławu drzewa zawiera „obraz litewski” Ignacego Chodźki zatytułowany Brzegi Wilii, gdzie pojawia się kilka wymienionych przez Tyszkiewicza terminów.
Niektóre występują w wydanym przez Władysława Syrokomlę pamiętniku[7].
Zdaje się to świadczyć, że mimo różnic językowych istniał wspólny żargon flisacki na rzekach Wielkiego Księstwa Litewskiego, niedostępność jednak innych relacji i brak odpowiednich badań współczesnych, zwłaszcza dla języka białoruskiego[8], nie pozwala na razie na jego opracowanie.
Przedstawione niżej obserwacje dotyczą głównie semantyki „naturalnej” i genezy podanych przez Tyszkiewicza form i zwrotów, rzucając pewne światło na panujące tam stosunki etnolingwistyczne w połowie ubiegłego stulecia. Cały materiał można ugrupować według następujących pól znaczeniowych:
● I – obiekty pływające,
● II – ich wyposażenie,
● III – ładunek,
● IV – komendy flisackie,
● V – rzeka.
Leszek Bednarczuk, Kraków
Cdn.
Pierwodruk: Język Polski. Organ Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego. 1984, nr 1/2 (styczeń/kwiecień).
Kraków : Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, 1984.
Dobór ilustracji, dodatkowe przypisy i red.: Periplus.pl / Kazimierz Robak
Reprodukcje słownikowe: Słownik języka polskiego. T. 1-11. [Witold Doroszewski, red.] Warszawa : PWN, 1950-1969; <https://sjp.pwn.pl/doroszewski/lista/A.html>
Na Str. Gł.: Jan Telakowski wg Michała Elwiro Andriollego: Brzegi Wilii (z „Obrazów Litewskich” Chodźki).
(drzeworyt sztorcowy; 211 x 282 mm; Kłosy; nr 710, 1879-02-06, Warszawa; s. 96).
Leszek Bednarczuk (ur. 1936) – polski językoznawca, indoeuropeista i celtolog.
Od 1987 profesor Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie; od 1991 członek Polskiej Akademii Umiejętności.
Prace prof. Bednarczuka obejmują zakres językoznawstwa indoeuropejskiego, języków: polskiego, słowackiego, celtyckich (walijski, irlandzki), bałkańskich i in.
[1] Klonowic, Sebastian Fabian. Flis, to jest Spuszczanie statków Wisłą, y inszymi rzekami do niey przypadaiącemi. Cum vocabulis nauticis in margine. Kraków : Sebestyan Sternacki, 1603. / Chełmno : Józef Gółkowski, 1862.
[2] Haczewski, Józef. „O spławie drzewa z dodatkiem terminologii orylów, flisów, majtków wraz z dwiema tablicami wyobrażającemi płytę drzewa do spławu przysposobioną”. Sylwan; 1835, tom XI, s. 136-178, 316-392.
Kozłowski, Wiktor. Słownik leśny, bartny, bursztyniarski i orylski. Warszawa : nakładem Redakcyi Sylwana, 1847.
[3] Stryjkowski, Maciej. Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiéj Rusi. [Królewiec 1582] Warszawa : nakład Gustawa Leona Glücksberga, 1846. Reprint: Warszawa : Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1980.
[4] Chodźko, Ignacy. Brzegi Wilii. Obrazy litewskie. T. 2: Wilno, s. 171-338. [pierwodruk: Athenaeum, t. 6; Wilno, 1842];
Syrokomla, Władysław. Niemen od źródeł do ujścia. 1, Monografija rzeki Niemna od jego źródeł do Kowna. 2, Pamiętnik podróży żeglarza litewską wiciną z Kowna do Królewca zredagowany i przerobiony, przez tegoż. Wilno : Nakładem A. Assa, 1861. Reprint: Vilnius : Atkula, 2011.
[5] Tyszkiewicz, Konstanty. Wilija i jej brzegi : pod względem hydrograficznym, historycznym, archeologicznym i etnograficznym. Drezno : J. I. Kraszewski, 1871. Reprint: Vilnius : Atkula, 2008.
[6] Turska, Halina. O powstaniu polskich obszarów językowych na Wileńszczyźnie. Wilno : Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie, 1940. Przedruk: Studia nad polszczyzną kresową. T. 1 [Janusz Rieger i Wiaczesław Werenicz, red.] Wrocław etc. : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1982.
[7] Syrokomla, ibidem, s. 65-163.
[8] Por. jedynie:
Uscinowicz, A. K. Leksika płytahonaŭ Pryniamonnia. Narecznaja lieksika. Mińsk : Litaratura i Mastactva, 1977, s. 151-155;
Maslennikov, L. I. Iz polesskoj terminologii transporta. Leksika Poles’ja. Moskva : Nauka, 1968; s. 161–192.
Cdn.
► 2. Obiekty pływające (14 listopada 2019)
► 3. Wyposażenie (21 listopada 2019)
► 4. Ładunek (28 listopada 2019)
► 5. Komendy flisackie (5 grudnia 2019)
► 7. Podsumowanie i bibliografia (19 grudnia 2019; Wesołych Świąt!)
► Periplus – powrót na Stronę Główną