Rzeka z punktu widzenia żeglarskiego to przede wszystkim nurt i różnego rodzaju przeszkody.
NORT.
W języku ogólnopolskim nurt to ‘bystra i zwykle głęboka woda’, tymczasem dla flisaków wilejskich nort oznacza ‘spokojną część rzeki’, a więc coś dosłownie odwrotnego. Pewne światło na to przesunięcie znaczeniowe rzuca zanotowane przez Annę Uscinowicz[1], od flisaka spod Nowogródka, określenie tym wyrazem ‘płytkich miejsc na rzece z karczami na dnie (gdzie nurt jest widoczny)’.
Johannes Jakob Diezler (1789-1855): Widok na Zamek Mysz i Loreley
(Ansicht der Burg Maus und der Loreley; olej na desce; 60 x 79 cm; kolekcja prywatna)
[no to co z tego, że to Ren a nie Wilia?]
BUCHT notuje Tyszkiewicz na oznaczenie ‘nurtu’.
Wyraz ten z niemieckiego Bucht ‘zatoka (morska)’ został zapożyczony do polskiego w formie buchta, co oznacza m. in. ‘zatokę na rzece’. Na kierunek dalszego rozwoju wskazują północno-zachodnie gwary białoruskie, gdzie buchta to ‘jama na wewnętrznym zakręcie rzeki’ i w ogóle ‘głębokie miejsca w rzece’[2].
Kluczem do zrozumienia rozwoju znaczeniowego obu wyrazów w gwarze flisackiej jest znany skądinąd fakt, że prąd rzeczny może być zarówno na głębokiej, jak i płytkiej wodzie. Ta ostatnia jednak, zwłaszcza na rzekach nizinnych, jest zwykle spokojna, stąd ewolucja:
nort ‘bystra –> płytka –> spokojna woda’,
bucht ‘głęboka (w zakolu rzeki) –> bystra woda’.
Do naturalnych przeszkód rzecznych należą podwodne kamienie, czyli rafy oraz różnego rodzaju mielizny i wyspy.
RAPA, jako odmianka fonetyczna zapożyczonej z niemieckiego rafy, jest poświadczona głównie dla Niemna (Syrokomla, Gloger). Formy tej użył Mickiewicz w Panu Tadeuszu: Jako flisy uwięzłą na rapach wicinę długiemi drągi z brzegu pędzą na głębinę (IX, 705-706).
W stosunku do Wilii użył jej jeden raz Chodźko[3] (s. 242).
W dostępnych mi źródłach polskich (jeden przykład z Wincentego Pola dla Wisły w Słowniku warszawskim, t. V, s. 476) i białoruskich rapy nie znalazłem, występuje natomiast w litewskim jako ropà, gwarowe: rapa, rafa[4], co nasuwa przypuszczenie, że forma z p powstała w ustach Litwinów mówiących po polsku, jak w cytowanym przez Syrokomlę rupa ‘rufa’ (s. 116).
Mniej prawdopodobna wydaje się hipoteza Józefa Trypućki[5], że „jest przypuszczalnie pozostałością czasów krzyżackich” m. in. ze względu na brak w języku niemieckim form z p.
Trudność stanowi forma rapa w języku ukraińskim (por. Trypućko, l. c.).
ZABOR – „Rafy na Wilii w języku flisów zaborami nazywają”.
Zacytowany przez Tyszkiewicza (s. 103) wyraz nie występuje w Słowniku północno-zachodnich gwar białoruskich ani u Nosowicza – nawiązuje on do rosyjskiego zabor ‘płot, przegroda’.
SOŁA, SOŁKA – „W języku ludowym duża wyspa na rzece Wilii soła się nazywa, mniejszą przez zdrobnienie sołką nazywają”. Tak pisze Tyszkiewicz (s. 174), wspominając wyspę (Sołkę) koło Niemenczyna.
Arnold Forstmann (1842-1914): Wyspa Nonnenwerth na Renie przy Rolandseck i szczyt Drachenfels
(Nonnenwerth, Rolandseck und Drachenfels; 1870; olej na płótnie; Stadtmuseum, Bonn)
[to też jest Ren, ale co z tego? tam jest ładnie i mają dobre wina]
W nieco innym znaczeniu wyraz ten notuje Gloger na Niemnie poniżej Grodna:
„Soła, sółka nazywa się mniej groźny kamień w korycie rzeki lub wysepka podwodnych kamieni i żwiru”[6],
a w dolnym biegu tej rzeki Syrokomla:
„rapy tutejsze (soły)”[7].
Sołupą nazywa się rafa na Wilii przy ujściu Świętej[8].
Wyraz pochodzi z litewskiego salà ‘wyspa, kępa na bagnie’, który nienależnie zapożyczono do gwar białoruskich powiatu borysowskiego w formie салá ‘mielizna na rzece, jeziorze lub bagnie’[9]. Postać sołka, sółka została utworzona na gruncie polsko-białoruskim. ■
Leszek Bednarczuk, Kraków
Cdn.
Pierwodruk: Język Polski. Organ Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego. 1984, nr 1/2 (styczeń/kwiecień).
Kraków : Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, 1984.
Dobór ilustracji, dodatkowe przypisy [również w nawiasach kwadratowych] i red.: Periplus.pl / Kazimierz Robak
Reprodukcje słownikowe (jeśli nie zaznaczono inaczej): Słownik języka polskiego. T. 1-11. [Witold Doroszewski, red.] Warszawa : PWN, 1950-1969; <https://sjp.pwn.pl/doroszewski/lista/A.html>
Na Str. Gł.: Wicina pod żaglem na Niemnie koło Kołoży, przed ujściem Horodniczanki do Niemna; wyżej widać panoramę Grodna. Początek lat 80. XIX w. (pocztówka ze zbiorów Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Grodnie)[10]
Leszek Bednarczuk (ur. 1936) – polski językoznawca, indoeuropeista i celtolog.
Od 1987 profesor Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie; od 1991 członek Polskiej Akademii Umiejętności.
Prace prof. Bednarczuka obejmują zakres językoznawstwa indoeuropejskiego, języków: polskiego, słowackiego, celtyckich (walijski, irlandzki), bałkańskich i in.
[1] Uscinowicz, Anna Kanstancinauna. Leksika płytahonaŭ Pryniamonnia. Narecznaja lieksika. Mińsk : Litaratura i Mastactva, 1977, s. 153-154.
[2] Słoŭnik biełaruskich haworak Paŭnoczna-Zachodniaj Biełarusi i jaje pahraniczcza. [Mackiewicz, Józefa Flaryjanawna, red.] Minsk : Nawuka i technika, 1979 i nast., I, s. 247-248.
[3] Chodźko, Ignacy. Brzegi Wilii. Obrazy litewskie. T. 2: Wilno, 1872 [pierwodruk: „Athenaeum”, t. 6 [Wilno 1842])
[4] Lietuvių kalbos žodynas. [Słownik języka litewskiego] Vilnius : Lietuvos Mokslų Akademija. Lietuvių Kalbos Institutas, 1941 i nast., XI, s. 830.
[5] Trypućko, Józef. Język Władysława Syrokomli (Ludwika Kondratowicza) : przyczynek do dziejów polskiego języka literackiego w wieku XIX. T. 2. Uppsala : A.-B. Lundequistska Bokhandeln, 1957; s. 190.
[6] Gloger, Zygmunt. Podróż Niemnem. Wisła. T. II. Warszawa : s. n., 1888; s. 42.
Fragmenty wspomnień z podróży, którą w 1872 roku odbył Niemnem Zygmunt Gloger są w portalu Kresy24.pl: „Podróż Niemnem Zygmunta Glogera”
[7] Syrokomla, Władysław. Niemen od źródeł do ujścia. 1, Monografija rzeki Niemna od jego źródeł do Kowna. 2, Pamiętnik podróży żeglarza litewską wiciną z Kowna do Królewca zredagowany i przerobiony, przez tegoż. Wilno : Nakładem A. Assa, 1861. Reprint: Vilnius : Atkula, 2011, s. 109.
[8] Tyszkiewicz, Konstanty. Wilija i jej brzegi : pod względem hydrograficznym, historycznym, archeologicznym i etnograficznym. Drezno : J. I. Kraszewski, 1871. Reprint: Vilnius : Atkula, 2008, s. 251.
[9] Laučiūtė, Jūratė Sofija. Slovar’ baltizmov v slavyanskih yazykah. Leningrad : Nauka, 1982; s. 72.
[10] Киштымов, Андрей. „Гродно и неманский водный путь. Конец XVIII – начало ХХ вв”. Portal: Harodnia.com
Pierwodruk: Garadzenskì palìmpsest, XII – XX stst. : matèryâly Mìžnarodnaj navukovaj kanferèncyì, Goradnâ, 7 lìstapada 2008 g. / Гарадзенскі палімпсест. Goradnâ ; Belastok / Горадня-Беласток : IGDB (EGU), 2008; str. 136-144.
Cdn.
► 2. Obiekty pływające (14 listopada 2019)
► 3. Wyposażenie (21 listopada 2019)
► 4. Ładunek (28 listopada 2019)
► 5. Komendy flisackie (5 grudnia 2019)
► 7. Podsumowanie i bibliografia (19 grudnia 2019; Wesołych Świąt!)
► Periplus – powrót na Stronę Główną