O Chruszczowie już było. O tym, jak politycznie wzrastał przy Stalinie, by później publicznie stwierdzić, że to jednak nie było to. O tym, jak wygrażał pięściami i wyzywał modernistycznych artystów, by później pić z nimi wódkę i przepraszać. O tym, jak wysłał rakiety balistyczne na Kubę, by później (z politycznym zyskiem) je zabrać. Nie było jednak nic o jego butach, a konkretnie o jednym.
Nikita Chruszczow w waszyngtońskiej siedzibie National Press Club (27 września 1959)
fot. Bettmann Archive/Getty Images
Chruszczow, jako pierwszy sekretarz komunistycznej partii ZSRR, jeździł po świecie dużo i szeroko. Wszędzie wieszczył nową erę, której forpocztą był system budowany z niezwykłymi – jak twierdził – sukcesami w jego sowieckiej ojczyźnie. Wieszcząc, podkreślał wagę swoich słów gestykulacją, a gestykulując – najczęściej wygrażał pięściami.
Nikita Chruszczow na trybunie
Ta gestykulacja doprowadziła do powstania historii o incydencie z butem, którym sowiecki lider miał walić w mównicę w 1960 r. podczas jesiennej sesji ONZ w nowojorskiej siedzibie tej organizacji.
A było to tak.
♦♦♦
Chruszczow – po zestrzeleniu rakietą ziemia-powietrze amerykańskiego samolotu szpiegowskiego nad Swierdłowskiem – zerwał w maju 1960 r. paryską Konferencję Pokojową.
Potworne wrażenie wyzwisk Chruszczowa, który (jakoby pod presją armji i Mao Tse Tunga) zerwał konferencję na szczycie – przypisując winę Amerykanom. Wstrętny grubjański język, którym się Chruszczow w swych enuncjacjach posługuje (a takim nie posługiwali się chyba nawet Atylla i Dżyngis-chan) –
– odnotowała Maria Dąbrowska w Dzienniku pod datą 19 maja 1960[1], czerpiąc wiadomości prawdopodobnie z Radia Wolna Europa.
19 maja 1960, Paryż: Nikita Chruszczow przemawia na Konferencji Pokojowej;
obok niego: marsz. Rodion Malinowskij, minister obrony ZSRR
fot. PhotoQuest / Getty Images i CNN
W tymże roku 1960 Chruszczow postanowił wziąć udział w jesiennej sesji ONZ. Rząd amerykański nie spieszył się z oficjalnym zaproszeniem, więc gensek pojawił się w Nowym Jorku nie jako szef państwa, a delegat oenzetowski, konkretnie – przewodniczący delegacji radzieckiej, którym sam siebie mianował.
18 września 1960, Nowy Jork: demonstracja przeciwników ZSRR
fot. NY Daily News / Getty Images
Przypłynął do USA statkiem pasażerskim, co – od czasu rozwinięcia międzykontynentalnej komunikacji lotniczej – było ewenementem, choć o prozaicznym podłożu: przeglądu technicznego rządowego samolotu sowieckiego nie dało się ukończyć na czas.
19 września 1960, Lower New York Bay: motorówka nowojorskiej policji płynie za statkiem pasażerskim Baltika
fot. Dan Farrell / NY Daily News / Getty Images
Wiza zezwalała Chruszczowowi jedynie na poruszanie się po Manhattanie, więc jeździł po nim i spacerował, otoczony kordonem policjantów i tłumem, który to wiwatował, to obrzucał jego limuzynę jajkami.
19 września 1960, Nowy Jork: demonstracja przeciwników Chruszczowa
fot. NY Daily News / Getty Images
Podczas posiedzeń Zgromadzenia Ogólnego ONZ Chruszczow zabierał głos kilkanaście razy, za każdym razem przemawiając ze zwykłą dla siebie gestykulacją i ekspresją.
12 października 1960, Nowy Jork: Nikita Chruszczow przemawia na sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ
źródła: Getty Images i Associated Press
Jednak na poważne gensek zdenerwował się dopiero, gdy delegat z Filipin, Lorenzo Sumulong, zaczął mówić o tym, że narody Europy Wschodniej zostały pozbawione praw politycznych i obywatelskich, gdyż wchłonął je Związek Radziecki, największa kolonialna potęga na świecie.
Chruszczow miał wtedy tłuc butem w stół, za którym siedział z pozostałymi delegatami radzieckimi. Albo w mównicę, gdy dawał Filipińczykowi respons. Albo i w stół, i w mównicę. Czyli: dokładnie nie wiadomo.
Pytany później o ten incydent, Chruszczow przyznawał się do niego tu i tam, gdzie indziej zasłaniał się niepamięcią lub wręcz zaprzeczał. Również zeznania tzw. naocznych świadków są rozbieżne i nie ma nawet zgody co do dnia tego szokującego, bądź co bądź, zajścia.
Od razu powiem, że w incydent z butem nie wierzę, a fotografie, które to mają dokumentować, uważam za fotomontaże, w dodatku zrobione niechlujnie i po partacku. Nawet jeśli były zamieszczane w prasie codziennej (a były!), są wg mnie kaczką dziennikarską.
W Sieci krążą dwa zdjęcia (poniżej: środkowe), które rzekomo incydent z butem potwierdzają. Jednak w archiwach żadnej poważnej agencji prasowej (Reuters, AP, UPI, AFP, DPA) zdjęcia genseka z butem w ręku nie ma i to jest, moim zdaniem, argument najważniejszy. Przy tylu obecnych na sesji fotografach i kamerzystach, dla których uchwycenie w obiektyw Chruszczowa z butem w ręku byłoby strzałem ustalającym dalszą karierę – nic.
Przedstawiona poniżej fotografia z prawej (Associated Press #600923010) dowodzi, moim zdaniem, że zdjęcie środkowe jest fotomontażem, do tego nieprzemyślanym, bo jeśli walić butem w pulpit dla wzmożenia efektu – to twardym obcasem, a nie miękką piętą!
12 października 1960, Nowy Jork: Nikita Chruszczow przemawia na sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ
zdjęcie z prawej jest sygnowane logiem agencji Associated Press
12 października 1960, Paryż: Nikita Chruszczow przemawia na Zgromadzenia Ogólnego ONZ
„but w innej wersji” – tu fotomontaż szyty jest bardzo grubymi nićmi
♦♦♦
Druga seria zdjęć „rejestruje” but Chruszczowa na stole. Nina Chruszczowa, której w ONZ rzecz jasna nie było, mówiła później, że Nikitę jeden z butów cisnął, więc w czasie sesji go zdjął dla relaksu. Ale te fotografie są (wg mnie) fałszerstwem niemal już jawnym. Proszę bardzo:
12 października 1960, Paryż: Nikita Chruszczow na posiedzeniu Zgromadzenia Ogólnego ONZ
fot. Carl T. Gossett Jr. / NYT / Getty Images
But rzeczywiście stoi na blacie. Ale obrabiającemu fotografię najpewniej drgnęła ręka, albo po prostu się spieszył i nie zdążył zatuszować plamy, którą podprawiał krawędź blatu tak zamaszyście, że aż wjechała na tył głowy delegata Hiszpanii, siedzącego niżej z prawej strony. Pod butem i za jego piętą też jest niedokolorowana niedoróbka. Widać również dokładnie, że majstrowano przy oparciach krzeseł: prawe rękawy marynarek Chruszczowa i Andrieja Gromyki, siedzącego obok, mają krawędzie zbyt ostre i nienaturalne. Oczywiście są wykończone i poprawne wersje tego zdjęcia, ale z jeszcze mniej wiarygodnych źródeł.
I znowu: żadna z renomowanych agencji fotografii z butem na blacie w swych archiwach nie ma.
12 października 1960, Paryż: Nikita Chruszczow i Andriej Gromyko (minister spraw zagranicznych ZSRR) na posiedzeniu Zgromadzenia Ogólnego ONZ
Tu z kolei but jest nie tylko dostawiony ale i podrysowany tyle dokładnie, co niezdarnie. W dodatku widać na nim płaskie, dwuwymiarowe (bo dorysowane) palce genseka.
♦♦♦
Jeszcze przed kryzysem kubańskim – który oficjalnie trwał w dniach 16-28 października 1962 i groził światu III wojną, bo Chruszczow zaczął lokować pociski balistyczne z głowicami nuklearnymi 200 kilometrów od wybrzeży USA – na Zachodzie zaczęto się sowieckiego genseka bać.
Okładka tygodnika Time z 8 września 1961 r.
Nikt nie przypuszczał, że zostały mu jeszcze tylko dwa lata władzy. Gwoździem do politycznej trumny Chruszczowa stał się pomysł ograniczenia przywilejów nomenklatury. To uświadomiło radzieckim towarzyszom konieczność wyszukania nowego lidera, przy którym tłuste partyjne koty poczułyby się pewnie i błogo.
14 października 1964 roku gensekiem został Leonid Breżniew.
[…] zaszły też inne nieoczekiwane fakty historyczne. Chruszczow rozwiał się jak kamfora! Po prostu ogłoszono, że na jego miejsce przyszli Breżniew i Kosygin – Na Wierchowym Dworecu [?] jest Mikojan. W prasie rosyjskiej o zniknięciu Chruszczowa […] ani słowa. […] Chruszczowa odprawiono tak jak w dawnych kapitalistycznych czasach odprawiono sługę, z którego się było niezadowolonym – „Zwolniony z zajmowanych stanowisk na własne życzenie” – Czy można zrozumieć takie obyczaje? Lub może zawsze były takie? –
– odnotowała Maria Dąbrowska w Dzienniku pod datą 24 października 1964[2].
Leonid Breżniew i Erich Honecker (przywódca NRD) tuż przed braterskim pocałunkiem (4 października 1979)
fot. Helmuth Lohmann / akg-images / AP
Nomenklatura sowiecka zaznała wreszcie sytego spokoju. Co prawda wszystkim nieprawomyślnym w ZSRR, z artystami włącznie, zaczęło być dużo, dużo gorzej, ale kto by się przejmował ludźmi, którym wiecznie się coś nie podoba.
O niewielkim fragmencie breżniewowskiej rzeczywistości będzie w kolejnym odcinku. Już za tydzień.
Kazimierz Robak
27 kwietnia 2025
Wcześniej z tego samego cyklu:
► Kazimierz Robak – Miłośnicy Prawdziwej Sztuki (2 grudnia 2024)
Kazimierz Robak – Pięść sprawiedliwości ludowej
► Cz. 1 – Odwilż (21 grudnia 2024)
► Cz. 2 – Chłód (28 grudnia 2024)
► Cz. 3 – Maneż (4 stycznia 2025)
► Cz. 4 – Nagrobek (11 stycznia 2025)
W tym samym cyklu będzie:
Kazimierz Robak – Buldożer zaorał jesień
► Cz. 1 – Lońka (1 maja 2025) ◄
► Cz. 2 – Spychacze i „Pszczelarstwo” (8 maja 2025) ◄
[1] Dąbrowska Maria. Dzienniki 1914-1965. Warszawa : Polska Akademia Nauk – Wydział I Nauk Społecznych / Komitet Nauk o Literaturze, 2009. „Rok 1960 (1 I 1960 – 31 XII 1960)”, str. 86.
[2] Dąbrowska Maria. Dzienniki 1914-1965. Warszawa : Polska Akademia Nauk – Wydział I Nauk Społecznych / Komitet Nauk o Literaturze, 2009. „Rok 1964 (31 I 1964 – 22 XII 1964)”, str. 251.